Saudade, biała melancholia

Cmentarze Portugalii znaczy biel wszechobecnych na nich marmurów, które w stojącym wysoko słońcu niemal uniemożliwiają swobodne podziwianie architektury nagrobnej oślepiając niczym lustro odbijające słoneczne promienie. Ta dominacja białych marmurów na zdecydowanej większości portugalskich nekropolii jest naturalną konsekwencją przynależności Portugalii do czołówki światowych liderów wydobycia tego kamienia. Nieograniczona dostępność białych marmurów łatwo znalazła przełożenie na tutejszą architekturę i sztukę, stając się trwałym elementem kultury kraju z Półwyspu Iberyjskiego. Zwiedzanie portugalskich cmentarzy w niemal każdej części tego pięknego kraju pozostawia nieodparte wrażenie, że wszystkie te miejsca są kolejną wersją pewnego raz wymyślonego konceptu nekropolii, czego nie należy odczytywać jako brak wyobraźni Portugalczyków, bo jej wielkości dowodzi przecież przebogata kultura i sztuka, lecz skutek tutejszego zwyczaju sięgania po materiały i formy zrodzone na tej ziemi. W Lagos na południowym wybrzeżu kraju (z którego Cemitério Municipal cmentarza miejskiego - pochodzą prezentowane zdjęcia), w słynnym z klasztoru templariuszy mieście Tomar, w bajkowym Óbidos niedaleko Lizbony, w sennej, zabytkowej Evorze i we wszystkich innych miastach i miasteczkach Portugalii mają cmentarze charakterystyczny układ. Ich centralną osią jest uliczka grobowcówkapliczek, przy czym na większych nekropoliach rzędy tych kapliczek wyznaczają również boki cmentarza. Te okazałe grobowce pochodzą w większości z XIX i początku XX stulecia. Ich dekoracja jest często prawdziwym popisem kamieniarskiego kunsztu. Co ciekawe i zaskakujące, nie są one jedynie symbolicznymi “domami” zmarłych, wzniesionymi nad grobem. Gdy zajrzeć przez szybę (jeśli nie jest zasłonięta koronkową firanką) do wnętrza takiej kapliczki, można zobaczyć w niej półki, na których stoją trumny, piętrowo, nawet po cztery przy każdej ścianie. Wewnątrz wytyczonych przez te wielkie grobowce “dziedzińców” leżą parcele z rzędami zwyczajnych, bardziej współczesnych nagrobków. Zwyczajnych to nie znaczy takich, jakie znamy z polskich nekropolii. Nie spotyka się tu rozbudowanej architektury, rozczłonkowanych, ozdobnych sarkofagów - charakterystyczna jest forma prostej skrzyni z białego marmuru. Na wielu nagrobkach spotyka się dekorację w formie skrzynkowej urny z wypisanym nazwiskiem zmarłego. Jednak najbardziej charakterystyczny jest motyw księgi, stojącej na płycie grobu, z wyrytymi na jej stronicach nazwiskami zmarłych. Popularna jest figura Matki Boskiej, najczęściej wzorowana na tej z Fatimy. Wiele nagrobków zamiast lub obok krzyża, posiada również inne elementy o formie stojącej płyty serca, trapezu, prostokąta, z żałobnym napisem, w którym najczęściej powtarza się słowo “saudade”. Saudade to smutek, lecz również pojęcie nieprzetłumaczalne na inne języki, a oznaczające nieokreśloną tęsknotę i nostalgię. Tę unoszącą się jakby w powietrzu saudade czuje się w Portugalii niemal wszędzie jak gdyby pragnieniu życia towarzyszyła tu na co dzień, tak zwyczajnie, świadomość jego kresu.

• « poprz.
• nast. »