Ogród barokowy

Ludwik XIV miał zaledwie cztery lata, kiedy w 1643 r. został koronowany na króla Francji. Swoimi działaniami zyskał sobie przydomek Króla Słońce. W czasie jego panowania, trwającego 72 lata, Francja stała się państwem silnym, zamożnym, wiodącym w każdej niemal dziedzinie. Ludwik XIV widział w sztuce wyraz międzynarodowego prymatu, stąd też sztuka i rzemiosło znajdowały się pod kuratelą państwa. Wraz z rozwojem sztuki i architektury nastąpił też wielki rozwój ogrodów. Zmienił się przede wszystkim sposób myślenia o ogrodzie. Do tej pory był on tylko pięknym otoczeniem, tłem dla budynku, który często zresztą miał jeszcze pozostałości swej funkcji obronnej. W baroku ogród stał się niezbędnym składnikiem wyposażenia pałacu, stanowił jego dopełnienie programowe i przestrzenne. Spełniać miał przede wszystkim rolę właściwych ram dla obowiązującego ceremoniału, terenu rozrywek i zabaw dworskich, z wielką liczbą uczestników. Przyjęto tę samą postawę wobec wszystkich elementów składających się na całość kompozycji pałacowo-ogrodowej. Ogród stał się jakby odzwierciedleniem budynku, składał się z  wnętrz o różnym przeznaczeniu, a więc były tam: salony, rozmaite sale i gabinety, teatry, korytarze i wiele innych. Wnętrza te kształtowane były za pomocą roślin. I tak na przykład: gabinety wycinano zazwyczaj w boskietach, a korytarze to po prostu aleje ze strzyżonych drzew. Cały ten układ wzbogacano „meblami” w postaci pawilonów ogrodowych, rzeźb oraz najrozmaitszych ozdób. Charakterystyczny dla ogrodów barokowych jest kontrast, np. rozległych, płaskich parterów z wysokimi ścianami boskietów, tworzywa roślinnego i wody z kamieniem, światła i cienia oraz kontrasty kolorystyczne. Jednak najbardziej odczuwalnym kontrastem jest ogrom całych założeń w porównaniu z rozmiarami człowieka. Kolejną cechą jest powiązanie, z otaczającym krajobrazem oraz odsłanianie dalekich widoków, w przeciwieństwie do tendencji renesansowych. Stopniowo zanikają budowle obronne wraz z murami, bastionami i fosą, natomiast rozpowszechnia się typ pałacu o bryle bardziej rozczłonkowanej, najczęściej na planie podkowy. Poszczególne elementy założenia sytuowane są na osi głównej, wspólnej dla pałacu oraz ogrodu. Przed pałacem znajdują się dwa dziedzińce, gospodarczy i honorowy, zaś za pałacem zaczyna się właściwy ogród z głównym wnętrzem salonu ogrodowego oraz podkreślającą oś aleją lub kanałem wodnym. W dalszej części znajdują się pozostałe elementy: boskiety z salami i gabinetami i inne. W niektórych bardziej rozwiniętych założeniach występują także osie poprzeczne, np. w ogrodzie Branickich w Białymstoku. W ogrodach barokowych występuje niezwykle bogaty program elementów kompozycji. Jednym z najważniejszych jest parter ogrodowy występujący w wielu odmianach: parter haftowy, którego nazwa pochodzi od ornamentyki zaczerpniętej z orientalnych kobierców. Rysunek wyznaczał nisko strzyżony żywopłot z bukszpanu na tle kolorowego kruszywa. Dla uzyskania żółtego tła stosowano piasek, białego  kredę lub prażony gips, jasnoszarego  grys muszelkowy, czarnego  pył węglowy, czerwonego  mączkę ceglaną, brązowego  opiłki żelaza, zaś niebieskiego  mieszankę kredy i pyłu węglowego. Parter haftowy kompartymentowy stanowił odmianę parteru haftowego. Składał się z dwóch rodzajów wzorów. Jeden  z geometryzujących pasm trawnika wprowadzał podział na drobniejsze części, a drugi  haftowy, wypełniał powstałe pola. Parter rabatowy był na ogół symetryczny, podzielony na niewielkie wzorzyste rabaty, otoczone ścieżkami pokrywanymi piaskiem lub innym kruszywem. Był to jedyny rodzaj parteru, po którym można było chodzić. Oprócz kwiatów, na parterach rabatowych sadzono często drzewka ozdobne. Parter gazonowy (angielski) był najskromniejszy ze wszystkich, a co za tym idzie uważany za mało znaczący w stosunku do innych rodzajów parterów. Składał się z trawnika oraz wytyczonych geometrycznie ścieżek, a otoczony był rabatą. Parter oranżeriowy, którego główną ozdobą były drzewka w donicach wynoszone z oranżerii na okres lata. Parter wodny w postaci jednego basenu lub układu basenów. W odróżnieniu od kontemplacyjnego charakteru ogrodów dalekowschodnich, założenia europejskie służyły głównie zaspokajaniu potrzeb estetycznych oraz spacerom. Dlatego też dużą rolę odgrywały tu aleje. W ogrodach barokowych akcentowały one ponadto podział przestrzeni oraz wyznaczały główne kierunki. Także kierunki widokowe. Stąd też wytworzyło się wiele rodzajów alej: pojedyncze  z dwóch szeregów drzew; złożone z czterech lub sześciu szeregów drzew (odpowiednio aleje podwójne lub potrójne); zamknięte  tworzyły rodzaj cienistych, zielonych tuneli; otwarte; białe pokryte jasnym piaskiem, najlepiej rzecznym; zielone zadarnione, z pozostawionym wąskim przejściem ziemnym w środku. Bardzo istotne było zachowanie właściwych proporcji między długością, a szerokością alei. I tak np. aleja długości 100 sążni powinna mieć szerokość 5 - 6 sążni, długości 200 sążni  szerokość 7-  8 sążni, długości 300 sążni  szerokość 9 - 10 sążni itd.  Ściany wnętrz ogrodowych tworzono za pomocą szpalerów, które, w zależności od swej funkcji, występowały w wielu odmianach: mogły być wysokie lub niskie, o ścianach pełnych, półpełnych lub ażurowych. Według ówczesnych zasad szpalery wysokie powinny mieć wysokość równą 2/3 szerokości alei. Bardzo ważnym elementem przestrzennym był wywodzący się z małego kwaterowego lasku w ogrodach renesansowych. Była to kwatera obsadzona wysokimi drzewami, otoczona wysokim strzyżonym żywopłotem, najczęściej grabowym. Miał za zadanie tworzyć zwartą bryłę zieleni, w której wycinano aleje, sale ogrodowe itp. Aleje mogły tworzyć całe układy, przecinając się pod różnymi katami lub też biegnąc po łukach, zaś sale miały różne kształty i mogły być jedno- lub wielownętrzowe. Teatr ogrodowy był specyficzną budowlą wykorzystującą zarówno roślinność (boskiety, żywopłoty, trawniki, kwietniki), jak i istniejące ukształtowanie terenu (skarpy, tarasy, kanały, wyspy) oraz elementy architektoniczne. Nawiązywał raczej do teatrów pałacowych niż do amfiteatrów antycznych. Typowym przykładem jest teatr ogrodowy w Tuileries. Kolejnym elementem programu są labirynty. Podczas gdy w renesansie stanowiły one głównie ornament parterów, w baroku zbudowane są z wysokich szpalerów, a drogi tworzą skomplikowaną siatkę dostosowaną do kształtu boskietu wzbogacona dodatkowo licznymi salami i gabinetami. Duży labirynt w Wersalu z asymetrycznym układem dróg zawiera ponadto 40 fontann ozdobionych rzeźbami przedstawiającymi sceny z bajek Ezopa, których zadaniem jest ułatwienie odszukania właściwej trasy. Woda występowała zarówno w postaci dynamicznej (fontanny, kaskady), jak i statycznej. W olbrzymich taflach basenów i kanałów odbijało się otoczenie potęgując wrażenie monumentalności otaczającego ogrodu. Kanały wywodzą się z fos zamkowych, które od końca XVI wieku zaczęto przekształcać w elementy dekoracyjne. Początkowo otaczały one cały teren lub oddzielały go od zwierzyńca, ale już w drugiej połowie XVII wieku zaczęły powstawać duże układy kanałów wewnątrz ogrodu. Najbardziej okazały był oczywiście kanał w Wersalu. Mierzył on ponad 1,5 km długości, mieścił około 440 tys. m3 wody, a jego obwód wynosił 5,5 km. Ale i Polska nie pozostawała w tyle  długość głównego kanału w Helenowie także wynosiła ponad 1,5 km.  Jednak najdłuższe założenie wodne powstało w Chantilly i miało łączną długość 2800 m, zaś szerokość  80 m. Innymi elementami wodnymi były baseny i kaskady. Stosowano je zarówno w miejscach eksponowanych i ważnych z punktu widzenia kompozycji, jak i w niewielkich wnętrzach. Baseny miały zwykle kształt prostych figur geometrycznych, w niskiej obudowie kamiennej. Często urozmaicano je fontannami lub wodotryskami. Kaskady powiązane były zwykle z różnicą poziomów i łączone z architektoniczną obudową tarasów. Charakterystyczne są zwłaszcza tzw. schody wodne, czyli wielopoziomowe kaskady, np. w Marly, Luneville (Francja), Villa Aldobrandini, Villa Ludovisi (Italia), Favorite k / Moguncji (Niemcy), Peterhof (Rosja). Ogrody barokowe były niezwykle bogate w elementy rzeźbiarskie. Najpowszechniej używane były rzeźby figuralne oraz wazy ogrodowe, zdobiące balustrady, baseny, fontanny, partery ogrodowe lub też występujące samodzielnie. Wśród rzeźb figuralnych dominowała tematyka alegoryczna, nawiązująca do konkretnych wydarzeń lub właściciela ogrodu. Rzadziej pojawiały się treści mitologiczne. W ogrodach królewskich wprowadzano często rzeźby gloryfikujące osobę władcy oraz sławiące ważne wydarzenia, np. wygrane bitwy. W Wersalu, na przykład, znajdował się Łuk Zwycięstwa oraz dwie wielkie wazy: Waza Wojny i Waza Pokoju. Rzeźby rozmieszczano tematycznie, a w przypadku wizerunków bóstw, sytuowano je w miejscach odpowiadających ich charakterowi, np. Najady, Trytony, Neptuny (bóstwa wodne)  w połączeniu z basenami, fontannami i kaskadami, Sylwany, Fauny i Driady (bóstwa leśne)  w boskietach. Tworzywami najczęściej stosowanymi były: brąz, marmur oraz ołów, który później złocono (Peterhof). Rzeźby o mniejszym znaczeniu wykonywano z piaskowca, żeliwa i terrakoty, które wówczas malowano na biało. Bardzo popularną budowlą ogrodową, pełniącą funkcje zarówno użytkowe, jak i ozdobne, była pomarańczarnia (oranżeria). Służyła do przechowywania przez okres zimy egzotycznych gatunków roślin, w których wówczas się lubowano. Rośliny te uprawiano w kubłach i donicach, wynoszono w lecie na zewnątrz i ustawiano na parterach w otoczeniu pałacu lub przed oranżerią. Słynny był zwłaszcza parter ozdobiony drzewkami pomarańczowymi w Oranienbaum (Niemcy). Za twórcę francuskiego stylu ogrodowego uważa się Andre Le Nostre'a (1613  1700). Syn głównego ogrodnika z Tuileries, uczeń malarza Vouet'a odegrał fundamentalną rolę w formowaniu kompozycji ogrodowych podporządkowanych bryle pałacu. W  roku 1656 zaprojektował ogród w Vaux-le-Vicomte dla ministra finansów Ludwika XIV  Fouquet'a. Kiedy pięć lat później król złożył tam wizytę, był tak zachwycony ogrodem, że... kazał ściąć swojego ministra i zatrudnił Le Nostre'a w Wersalu. Rezydencja myśliwska Ludwika XIII przemieniła się w najwspanialsze założenie tamtych czasów. Inne, nie mniej znane, jego dzieła to: ogrody Tuileries, Chantilly, St. James Park w Londynie oraz ogród w Greenwich.

• « poprz.
• nast. »