Kostka brukowa towar wciąż poszukiwany

Kostka brukowa, szczególnie granitowa, to towar chodliwy i te zakłady, które ustawiły się na jej produkcję egzystują względnie dobrze. Dużo kostki jest kierowane jeszcze do Niemiec, ale i kraj jej potrzebuje. Zwłaszcza cenione są kostki z materiału skalnego lekko zabarwionego, którego jest stosunkowo mało. Poszukiwane są nie tylko ze wzglądu na większą wytrzymałość na ściskanie lub ścieralność, ale głównie ze względu na walory estetyczne. Kolorowe kostki, w odróżnieniu od tej najbardziej popularnej o odcieniu niebieskim, stosowane są do tworzenia różnych wzorów na bruku.

Trochę historii

Dzisiaj już nie stosuje się kostki np. do budowy nawierzchni autostrady. Natomiast wiele ulic, szczególnie o znaczeniu historycznym, jest budowanych i remontowanych z zastosowaniem kostki granitowej lub innych elementów kamieniarskich. Walory estetyczne surowca skalnego oraz utrzymanie starego stylu ulic, bulwarów, przejść i placów miast są dzisiaj decydujące. Inne cechy fizyko-techniczne skał w dobie rozwiniętego transportu samochodowego nie są decydujące, gdyż rzadko współcześnie buduje się drogi o nawierzchni z kamiennych kostek brukowych. Dzisiaj śmiesznie brzmią argumentacje z lat czterdziestych: „Zanadto wysoka wytrzymałość na ściskanie nie stanowi już zalety materiału, gdyż połączona jest z nią zwykle zwiększona kruszność, która powoduje często odpryskiwanie krawędzi pod wpływem uderzeń podków ciężkich koni lub twardych obręczy kół, przez co po pewnym czasie kamienie przyjmują wypukłą formę i kostek zbliża się wyglądem do tzw. kocich łbów”. Dawniej (1935 rok) kostkę wyrabiano tylko ręcznie. Z formaka uzyskanego dzięki mozolnej pracy kamieniarza wykonywano nieforemne kostki, które następnie w warsztatach obrabiano odbijakiem dłutowym. Przeważająca ilość kostek wykonywana była chałupniczo. Chłopi, właściciele działek, niejednokrotnie na podwórkach własnych zagród wyłamywali kamień i trudnili się wyrobem kostki rzędowej.

Pierwsze maszyny

W Polsce przedwojennej wyrabiano kamienną kostkę brukową tylko ręcznie. Próby wprowadzenia maszyn nie powiodły się. Związek Cechowy Śląskich Powiatów miał kilka maszyn w kamieniołomie „Puchacz” w Klesowie (obecnie Ukraina), jednak okazały się nieodpowiednie do wydobywanego kamienia i wszystkie stały nieczynne. Również w kamieniołomie Klesowskiego Przemysłu Granitowego były (w 1930 r.) 4 czynne łupniarki (obecna nazwa łupiarki), dawały one jednak produkt bardzo lichy, który potem był poprawiany ręcznie. Ustawione w Berestowcu cztery maszyny mimo wielu prób nigdy nie zostały uruchomione.Również w Niemczech 100% kostki wymiarowej wykonywano ręcznie. W Szwecji, w kamieniołomie „Bua” zainstalowano 32 maszyny, zaś w kamieniołomie „Rixo” 52 łupniarki  maszyny te nigdy nie zostały uruchomione. Przyczyna? Kostka wyrabiana mechanicznie miała znacznie gorszy wygląd od wyrabianej ręcznie - krawędzie nie były równe, ściany nie takie gładkie, oprócz tego wyrób maszynowy dawał znaczny odsetek odpadów.

A jednak maszyny

Potrzeba sprostania zamówieniom wymuszała jednak większą wydajność pracy; również praca ludzka była za droga  z tych powodów podjęto prace konstruktorskie nad udoskonaleniem maszyn do wyrobu kamiennych kostek brukowych. Wprowadzenie maszyn na większą skalę umożliwiło zmniejszenie rygorów co do jakości kostki. Zgodzono się z oczywistym faktem, że wyrób maszynowy jest mniej precyzyjny, co do kształtu i wymiarów, od wyrobu ręcznego. Zmniejszenie cen kostek brukowych i większa ich podaż na rynku zrobiły swoje  nasi poprzednicy spojrzeli na to praktycznie i po prostu... zmieniono normy i wymagania.Po drugiej wojnie światowej w wielu naszych zakładach wydobywających surowiec granitowy pracowały łupniarki zwane też „gilotynami”. Na przykład w Strzelinie czynne były 32 maszyny, a w innych (Strzegom, Borów itp.) od 6 - 20.Ma ona młot o masie ok. 100 kg osadzony na pionowym wodzidle, po którym podnoszony jest pionowo (ok. 1500 mm) za pomocą mechanizmu tarciowego i kół pasowych. Opadanie młota odbywa się pod wpływem siły ciężkości. Pod młotem znajduje się kowadło z ostrzem, na którym  kamie-niarz układa formak. Całość urządzenia osadzona jest w mocnej ramie ze stali. Wprowadzenie w opadający ruch młota odbywa się za pomocą dźwigni nożnej. Niestety, opadający młot często powodował okaleczenia obsługującego, a nawet były wypadki odcięcia palców. Takie maszyny dawały względnie dobrą kostkę, choć też mijała się ona z obowiązującą normą, stąd były częste reklamacje. Częste wypadki, prymitywność urządzenia, mała wydajność były powodem nowych poszukiwań i wyprodukowania maszyn nowej generacji. Takie maszyny pracują np. w Rogoźnicy, Strzelinie, Kostrzy, Strzegomiu.Nie stanowią już one indywidualnego rozwiązania, lecz dąży się do stworzenia ciągu produkcyjnego (np. w kamieniołomach granitu w Rogoźnicy, Strzegomiu).

Przestarzała, lecz obowiązująca norma

Kamienne kostki obejmuje norma PN-60/B-11100. Materiały kamienne. Kostka drogowa. Klasyfikuje ona kostkę na: typy: R - regularna, Rz - rzędowa, N  nieregularna; rodzaje: n - normalna, ł - łącznikowa; klasy: klasa I, klasa II; gatunki (w zależności od wykonania): gatunek 1, gatunek 2, gatunek 3;wielkość (w zależności od wysokości): regularna i rzędowa  12, 14, 16, 18 cm.Wymiar i dokładność wykonania kostek regularnych lub rzędowych jest w normie podana niezwykle precyzyjnie - odchylenia od wymiarów określonych normą mogą wynosić od 0,4 do 1,0 cm; uszkodzenia któregokolwiek z naroży kostki są niedopuszczalne; wypukłość powierzchni nie większa niż 0,4 - 0,6 cm itd.Norma ta była ustanowiona 40 lat temu! Który dzisiaj zakład bawi się w badania oraz segregację na typy, gatunki, rodzaje kostek? Który zakład dzisiaj utrzymuje tak dokładną tolerancję wymiaru kostek? Możemy bez specjalnych analiz powiedzieć, że żaden. Minęły czasy, kiedy kostkę produkowało się ręcznie, więc chyba najwyższy czas zweryfikować normę. Dzisiaj produkuje się kostki maszynowo i uzyskanie tak dokładnych i bezwzględnych wymiarów jest niemożliwe.Były głosy, czy w ogóle jest sens ustanawiać normę na kostkę. Wyrób i sprzedaż kostek brukowych odbywa się na podstawie umów z odbiorcami i na warunkach w nich zawartych i odbiorca na normę raczej nie patrzy, bo wytwórca nie wykonałby kostki i w tej sytuacji odbiorca nie miałby wyrobu. Szczególnie jest to ważne ze względu na utrzymujący się eksport kostki granitowej za granicę. Jeżeli jednak będzie aktualizowana norma na kostkę brukową (a powinna być), to tak dokładne precyzowanie dopuszczalnych odchyłek, wymiarów, gatunków, rodzajów itp. wydaje się zupełnie zbędne. Kuriozalnie np. brzmią dzisiaj przepisy normy, które zalecają następujące sposoby ładowania i transportu kostki: „Kostkę regularną i rzędową należy dokładnie układać na podłodze obok siebie tak, aby wypełniła całą powierzchnię środka transportowego. Na tak ułożonej warstwie należy bezpośrednio układać następne aż do wykorzystania nośności pojazdu. Kostkę nieregularną przewozi się luźno usypaną. Ładowanie ręczne kostek regularnych rzędowych powinno być wykonywane bez rzucania. Przy użyciu przenośników taśmowych, kostki regularne i rzędowe powinny być podawane i odbierane ręcznie”. Ileż to ludzi należałoby dzisiaj zatrud-nić, aby tak misternie ułożyć 500 000 ton kostki w roku, gdyż tyle się produ-kuje jej w przybliżeniu w Polsce!

Co mówią zakłady produkujące kostkę kamienną?

Chcąc poznać opinię zakładów produkujących kostkę brukową na temat obowiązującej normy zwróciłem się do nich z pytaniami ujętymi w tablicy1.   Niezależnie od wymienionych opinii i propozycji zakłady sugerują:

1. Uwzględnić w normie możliwości występowania w kostce z wymiarami granicznymi ok. 5% kostki o wymiarach przejściowych (kształt prostopadłościanu), dotyczy to wszystkich kostek surowo-łupanych i z powierzchnią obrobioną; oraz ok. 5% kostek o powierzchni trapezowej dla kostki 4/6  mozaiki. Należy przy tym uwzględnić to, że kostka nieregularna o wymiarach 4/6, 8/10. 9/11 i 15/17 jest najczęściej produkowana.

2. Wprowadzić odpowiednie nazewnictwo kostki kamiennej,

 np. kostka granitowa (z różnych granitów, mogą to być bohus, wanga, czernica), kostka bazaltowa, kostka wapienna, sjenitowa itp.

3. Dla umożliwienia wykonywania różnych wzorów zabudowy kostki na placach i chodnikach niezbędne jest określenie kolorystyki kostki, np. szara, żółta, czarna, czerwona, biała. Kostki te różnią się jakością i gatunkiem surowca, głównie jednak chodzi o walor kolorystyczny. Zainteresowaniem cieszy się kostka

o fakturze „płomieniowanej”, odznaczająca się śladami po złuszcze-niu cząstek kamienia (do 5 mm), które powstały wskutek działania wysokiej temperatury na surowiec skalny. Również ma wzięcie kostka wykonana z ciętych płyt, faktura jej jest gładka, szlifowana.Tego wszystkiego jednak nie ma w normie.

4. Obecnie zakłady górnicze do produkcji kostek kamiennych używają nowoczesnych maszyn (np. PAKON) oraz wielostopniowych linii technologicznych z łupiarkami hydraulicznymi o naciskach 640, 150 i 40 ton. Jest to rzeczywistość, z którą twórcy nowej normy na kostkę granitową powinni się liczyć.

5. Ze względu na ważność tematu dla zakładów produkujących kostki kamienne nowa norma powinna być z nimi szeroko konsultowana.

6. Ładowanie i transport nie powinien być tak nierealnie ujmowany w normie, gdyż dzisiaj nikt nie stosuje się do takich śmiesznie brzmiących zaleceń.

Na temat produkcji kostki granitowej interesujące uwagi przesłała mi Danuta Mazur z Fer-Granit z Rogoźnicy. Ze względy na obszerność i trafność uwag oraz nawiązanie w nich do niemieckich norm DIN przytaczam je w całości:

W Polsce powojennej zasadniczy rozwój zakładów kamieniarskich, w tym produkujących kamienną kostkę brukową, przypada na rok 1990. Obecnie można powiedzieć, że przeżywamy szczyt w produkcji kostki brukowej. Dzięki rozrostowi popytu na wyroby kamieniarskie, a w szczególności na kostkę granitową, stał się możliwy rozwój nowych odkrywkowych kopalń skalnych i zakładów kamieniarskich. Wiele z tych zakładów dysponuje wysokiej jakości parkiem maszynowym do obróbki kamienia i produkcji kostki. Maszyny do produkcji kostki kamiennej brukowej to łupiarki hydrauliczne o różnej sile nacisku, od 40 do 450 i więcej ton. Po dziesięcioletniej obserwacji i doświadczeniach w produkcji kostki granitowej  mogę pozwolić sobie na stwierdzenie, że łupiarki firmy PAKON są jedne z najlepszych. Mała awaryjność tych maszyn oraz dobór odpowiednio wykwalifikowanej kadry pracowniczej przyczyniło się do tak dużego wzrostu produkcji kostki kamiennej. Zakłady produkujące kamienną kostkę brukową współpracują z firmami zagranicznymi, w szczególności z niemieckimi, które są głównymi odbiorcami wyrobów kamieniarskich. Handel tymi wyrobami jest możliwy bez zakłóceń tylko w ramach określonych norm europejskich. Dla kostki brukowej jest to przede wszystkim norma DIN. Zakłady współpracujące z zagranicznymi firmami dobrze tę normę znają. Polską normę PN-60/B-1110 należałoby do niej dostosować. Wielu moich kontrahentów zamawiając określoną partię materiału powołuje się właśnie na normę DIN. Każdy odbiorca pragnie kupić towar dobrej jakości. Wszystkie materiały, zresztą nie tylko kamieniarskie, muszą spełniać określone normy jakościowe i ilościowe. Normy są zatem niezbędne szczególnie w sprawach spornych (reklamacji), gdyż są punktem odniesienia i rozstrzygnięcia konfliktu.Uważam, że norma (lub normy) na kostkę brukową powinna określać (w zależności od dokładności wykonania): gatunki I, II i kostkę pozagatunkową (nieregularną). Również w normie należałoby uwzględnić rodzaj materiału, z jakiego wykonana jest kostka, np. kostka granitowa (drobnoziarnista, gruboziarnista), kostka bazaltowa, kostka wapienna, kostka z piaskowca.W ostatnich czasach dużym zainteresowaniem cieszy się kostka wykonana z kolorowych skał. Dlatego w normie należałoby ująć kolorystykę brukowych kostek kamiennych (np. szara, żółta, czarna, czerwona). Czasem odbiorca nie orientuje się, że jest możliwość nabycia kostki granitowej o różnych kolorach, należy mu to ułatwić. Wymiary kostek według normy DIN zestawiono w tablicy  A1 (wymiary w mm). Pragnę zaznaczyć, że jakość kostki granitowej zależna jest w dużym stopniu od rodzaju materiału. Granity gruboziarniste są materiałami „miękkimi”, dobrymi do ręcznej obróbki i cięcia piłami. Dlatego wykonuje się z nich płyty elewacyjne dla budynków i pomieszczeń oraz krawężniki, słupki i krawędziaki. Natomiast utrzymanie wymogów normy DIN dla tego rodzaju materiałów przy produkcji kostki jest bardzo trudne. Odczuwają to zakłady znajdujące się na tzw. płycie strzegomskiej, mają one problemy reklamacyjne. Typowym materiałem do produkcji kostki brukowej jest granit drobnoziarnisty. Struktura tego surowca pozwala na dotrzymanie warunków określonych normą DIN. Jednak trzymanie się ściśle norm nie zawsze jest potrzebne. To odbiorcy wymuszają na nas, producentach, parametry techniczne określonego wyrobu brukowego oraz warunki jego wykonania oraz odbioru. Producenci zaś spełniają te żądania w miarę swoich możliwości produkcyjnych.

***

Czy wszystkie zakłady wnioskują o zmianę normy? Nie, są takie zakłady, które nie zabierają głosu na ten temat, z czego można wysnuć wniosek, że problem dobrej normy na kamienną kostkę brukową jest im obojętny.

• « poprz.
• nast. »