Surowce skalne w rekonstrukcji i nadbudowie systemu przeciwpowodziowego Krakowa

Powodzie w Krakowie

Wielkie powodzie ostatnich lat w Polsce dały asumpt do wzmocnienia, zmodernizowania, a przede wszystkim do podniesienia wysokości systemu murów przeciwpowodziowych wzdłuż koryta Wisły w Krakowie. Dotychczasowe budowle hydrotechniczne zostały w dużej części wzniesione jeszcze za czasów Monarchii CK Austriackiej i zachodziła obawa, że mogą okazać się niewystarczające na kolejną „wodę stuletnią” lub - nie daj Boże - „tysiącletnią”. Konieczne było również przeprowadzenie niezbędnych prac hydrotechnicznych związanych z budową tzw. Zwierzynieckiego,  drogowego mostu przez Wisłę w Krakowie.W ciągu tysiąca lat historii miasta nawiedziły je udokumentowane 84 wielkie powodzie, z czego 14 można uznać za katastrofalne. W kilku miejscach Krakowa znajdują się tabliczki upamiętniające stan wody w zalanym mieście, np. na budynku „Sokoła” przy ul. Piłsudskiego i na ścianie dawnego Browaru Królewskiego przy placu Na Groblach. W tym ostatnim miejscu znajdują się trzy takie pamiątkowe tabliczki: najniższa, żeliwna, dotycząca powodzi  z 21-22 lutego 1876 roku, wyższa, z płyty piaskowca, odnosząca się do powodzi z 12-13 lipca 1908 roku, i najwyższa - wykonana z czarnego marmuru dębnickiego - dotycząca największej ze wszystkich powodzi w Krakowie, która miała miejsce 26 sierpnia 1813 roku. Wyryto na niej następującą inskrypcję: Pamiętnik wylewu wody z rzeki Wisły w roku 1813 dnia 26 VIII do punktu wskazujący ręki umieszczony przez kupców pod ten czas trudniących się handlem drzewa. Właśnie po tej powodzi rozpoczęto systematyczne budowanie wałów ochronnych wzdłuż Wisły i Rudawy oraz wznoszenie innych budowli hydrotechnicznych, mających uchronić miasto przed tą klęską. Poważniejsze prace wykonano jednak dopiero w latach 1907-1914 na odcinku od Zwierzyńca po most Dębnicki i pomiędzy Kazimierzem, a Podgórzem, budując wysokie mury kamienne i obwałowania ziemne wzdłuż brzegów Wisły. Kolejna wielka powódź w roku 1934 „zaowocowała” wybudowaniem kamiennych umocnień od strony Wawelu. Podstawowym surowcem kamiennym stosowanym we wspomnianych, zabytkowych już budowlach przeciwpowodziowych, był triasowy dolomit diploporowy z Libiąża, oraz piaskowiec karpacki istebniański lub ciężkowicki. Surowce te wytrzymały doskonale próbę czasu i wody na przestrzeni bez mała stu lat. Najnowsza modernizacja tego systemu została dokonana głównie przy zastosowaniu karpackiego piaskowca istebniańskiego, a tylko w nieznacznym stopniu sudeckiego piaskowca ciosowego z Radkowa i strzegomskiego granitu.

Piaskowce istebniańskie

Piaskowce te związane są z wychodniami warstw istebniańskich, ciągnącymi się szerokim pasem od okolic Wisły i Istebnej w Beskidzie Śląskim, przez rejon Wadowic, Myślenic, Brzeska, Dobczyc, a także Nowego Sącza, aż po okolice Sanoka. Powstawały one na przełomie kredy i trzeciorzędu, w okresie od kampanu po paleocenu. W obrębie warstw istebniańskich zaznacza się dwudzielność na ich piaskowcową część dolną i łupkowo-piaskowcową  górną lub też na dolne piaskowce i wyżej ległe łupki oraz górne piaskowce i wyżej ległe łupki. Maksymalna miąższość tych warstw przypada na Beskid Śląski i wynosi około 1,6 km. Piaskowce istebniańskie stanowią w rejonach ich występowania pospolicie stosowany materiał na kamień łamany i tłuczeń, odmiany zwięzłe stosowane są jako ciosowy kamień budowlany, a także jako kamień na płyty okładzinowe, stopnie, nagrobki, cokoły itp. Największe znaczenie architektoniczne mają piaskowce z dolnej części tych warstw. Są to na ogół gruboziarniste, czasami zlepieńcowate, źle wysortowane piaskowce zarówno oligomiktyczne, arkozowe jak i szarogłazowe. Ich barwa jest zróżnicowana, na świeżo przeważnie popielata, zmieniająca się pod wpływem wietrzenia na brudno-białą z rdzawymi plamkami, blado-żółtą, rdzawo-kremową lub brunatną. Posiadają one skąpe spoiwo ilaste, lokalnie krzemionkowe, z tendencją do tworzenia konkrecji cementacyjnych. Występują w grubych ławicach, miąższości do 5 m, a nawet więcej. Są na ogół silnie porowate, mało nasiąkliwe, o małej lub średniej wytrzymałości na ściskanie i bardzo dobrej mrozoodporności. Na ogół piaskowce te charakteryzują się dobrą blocznością, np. w Sobolowie bloki powyżej 2 m3 objętości stanowią 20% urobku i 44% materiału blocznego. Wytrzymałość na ściskanie dla piaskowców z tego kamieniołomu jest rzędu 37 do 110 MPa,  dla prób nasyconych wodą 20 do 86 MPa, a po zamrożeniu 24  70 MPa, podczas gdy nasiąkliwość wagowa jest rzędu 3,8 %, a gęstość pozorna 2,4 t/m3. Na obszarze Karpat znajduje się prawie 300 w większości nieczynnych kamieniołomów tych piaskowców, a do najbardziej znanych miejsc ich niegdysiejszej i aktualnej eksploatacji należą wyrobiska w: Biertowicach, Rudniku, Mucharzu, Woli Jasienieckiej, Królówce, Gromniku, Targoszynie, Zoni i Drogini. Stare kamieniołomy tego surowca stanowią dzisiaj prawobrzeżne obramowanie zbiornika na Rabie w Dobczycach, jak również opiera się na nich sama tama tego zalewu u stóp dobczyckiego zamku. Po latach zastoju nastąpił renesans eksploatacji tego piaskowca; w niedalekiej okolicy Krakowa w Sobolowie k. Bochni oraz w Czasławiu k. Dobczyc, a w nieco dalszej w Woli Komborskiej. Właśnie z tych trzech miejscowości pochodzi piaskowiec istebniański zastosowany do modernizacji systemu przeciwpowodziowego wzdłuż biegu Wisły i Rudawy, oraz przy samym ujściu Wilgi w Krakowie.

Nadbudowa systemu przeciwpowodziowego Krakowa 

Podwyższenie dotychczasowych umocnień przeciwpowodziowych wykonano w dwu podstawowych wariantach na odcinku Wisły od nowego mostu na Zwierzyńcu po Trzeci Most im. Powstańców Śląskich u wylotu ulicy Starowiślnej, oraz wzdłuż przyujściowych odcinków rzek Rudawy i Wilgi. Tam, gdzie znajdowały się zabezpieczenia przeciwpowodziowe w postaci ochronnych murów, zostały one nadbudowane blokami piaskowca istebniańskiego. Jeżeli były to wały ziemne, zostały one nadbudowane murem kamiennym o szerokości rzędu 0,6 m i wysokości około 1 do 1,2 m, ponad koronę wału. Lica bloków w obu przypadkach posiadają boniowaty, ale łupany, grubo obrobiony kształt zewnętrznej powierzchni. Na zwieńczenie tych murów użyto dotychczasowych elementów konstrukcyjnych lub wykonano nowe z bloków o gładkiej, szlifowanej powierzchni, głównie z piaskowca istebniańskiego z Woli Komborskiej. Nakrywa składa się z pojedynczego rzędu elementów kamiennych, wystających około 5 cm poza lico murów. Znajdujące się w ciągu tych murów przejścia i przejazdy posiadają pionowe prowadnice w bocznych ścianach, umożliwiające szybkie zamknięcie ich ciągu gotowymi, wsuwanymi od góry elementami zabezpieczającymi. Szereg tych bloków, szczególnie w murach w pobliżu mostu zwierzynieckiego, ujawnia na swojej powierzchni niezwykle ciekawe skamieniałości śladowe, czyli tzw. ichnofaunę. Pod pojęciem tym rozumiemy ślady działalności życiowej rozmaitych organizmów zwierzęcych penetrujących świeżo złożony osad lub poruszających się po jego powierzchni. W tym przypadku mamy do czynienia z odlewami kanałów mieszkalnych morskich krewetek, określanych jako Ophiomorpha isp. Są one widoczne w postaci ilasto-piaszczystych wypełnień kanałów średnicy 0,5-1,5 cm. Skorupiak ten drążył - utwardzany grudkami iłu na ścianach  pionowy lub ukośny kanał, z szeregiem rozetowato rozchodzących się poziomych rozgałęzień. Oba rodzaje kanałów, a nawet ich grudkowaną wewnętrzną powierzchnię, możemy oglądać w szeregu bloków wspomnianego piaskowca, lepiej niż to jest widoczne w kamieniołomie w Czasławiu, skąd pochodzą.  Tego typu nadbudowa znajduje się nie tylko wzdłuż koryta Wisły, ale również Rudawy. Ten ostatni ciąg umocnień, jak również balustrady mostu na tej rzece w rejonie klasztoru Norbertanek na Salwatorze, zostały dodatkowo wyposażone w szereg ozdobnych kul z piaskowca istebniańskiego średnicy 0,5 m, usytuowanych na niewielkich postumentach, sterczących ponad linię murów. Z kolei, znajdujące się w wielu miejscach schody, stanowiące podejście do korony wałów zostały wykonane z płyt granitu strzegomskiego. Również nakrywę muru wzdłuż ul. Kościuszki od ujścia Rudawy po most Dębnicki wykonano z dużych bloków piaskowca ciosowego z Radkowa na Dolnym Śląsku. Niektóre z bloków tej nakrywy posiadają rozmiary aż 130x 50x30 cm. Materiał kamienny dla systemu przeciwpowodziowego w Krakowie i wszystkie prace związane z jego modernizacją zostały wykonane przez firmę Interkam Spółka z o.o., kierowaną przez jej prezesa mgr inż. Ryszarda Cięciaka. Ogółem zużyto na ten cel około 2 tys. m3 piaskowca istebnianskiego. Opracowano w Zakładzie Geologii Ogólnej i Matematycznej Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie w ramach tematu działalności statutowej nr 11.11.140.808.

Objaśnienie fotografii (wszystkie J. Rajchel):

1.Tabliczka z czarnego marmuru dębnickiego na ścianie dawnego Browaru Królewskiego przy placu Na Groblach w Krakowie wskazująca poziom wody w zalanym Krakowie w roku 1813.

2.Kamieniołom piaskowca istebniańskiego w Sobolowie, skąd dostarczano materiału do rekonstrukcji systemu przeciwpowodziowego Wisły w Krakowie.

3.Fragment starego, ochronnego muru przeciwpowodziowego u wylotu ulicy Flisackiej, nadbudowany trzema rzędami piaskowca istebniańskiego i nakrywą z piaskowca sudeckiego. Widoczna pionowa prowadnica do wsuwania elementu zabezpieczającego.

4.Most na Rudawie w ciągu ulicy T. Kościuszki na Zwierzyńcu z ozdobną balustradą z piaskowca istebniańskiego. W głębi widoczny kościół ŚŚ. Augustyna i Jana Chrzciciela oraz klasztor Norbertanek; jeden z najpiękniejszych zakątków Krakowa.

5.Fragment balustrady mostu na Rudawie z ozdobną kulą z piaskowca istebniańskiego.

• « poprz.
• nast. »