Ogrody angielskie

 Wiek XVIII okazał się być bardzo urozmaicony pod względem różnorodności form ogrodowych. Po okresie zachwytu monumentalnymi, zgeometryzowanymi układami barokowymi, zaczęto poszukiwać czegoś nowego, odmiennego. W architekturze panował wówczas klasycyzm ze swoimi prostymi, zwartymi bryłami, płaskimi ścianami i dość oszczędną ornamentyką. Także rzeźba stała się bardziej statyczna, a nie jak dotychczas pełna ekspresji. Obok takich budowli zaczęły powstawać w Anglii układy ogrodowe oparte na pięknie naturalnych form przyrodniczych. Strzyżone formy drzew i krzewów, szpalery, boskiety, sale ogrodowe  zastąpiły malownicze klomby, gaje, polany z soliterami*. Drzewa pozostawiano w formie naturalnej, rozległe partery haftowe zastąpiono doskonale wypielęgnowanymi trawnikami bądź też łąkami. Zamiast basenów i kanałów powstawały zbiorniki o nieregularnych kształtach, „swobodnie” wijące się strumienie. Wykorzystywano też bardzo chętnie naturalne źródła, stawy, jeziora, rzeki. Drogi przebiegały po liniach krzywych, odsłaniając kolejne malownicze widoki. Plan ogrodu stał się swobodny i asymetryczny. W przeciwieństwie do baroku, podstawowego znaczenia nabrały elementy roślinne, natomiast zmniejszyła się rola budowli mieszkalnej w kompozycji całości ogrodu.Zmieniło się przede wszystkim podejście do ogrodu i jego przeznaczenie. Z monumentalnego i reprezentacyjnego stał się obiektem rodzinnym, bardziej przyjaznym człowiekowi. Miał za zadanie ułatwiać kontakt z przyrodą i stwarzać dogodny nastrój do kontemplacji piękna natury. Słowem kluczowym stała się malowniczość. Zwrócono uwagę na piękno natury i starano się do niego nawiązywać, czy wręcz naśladować. Powstanie ogrodów krajobrazowych, bo tak często nazywa się ten kierunek, poprzedziły liczne prace filozoficzno  literackie, np. Francisa Bacona, Johna Miltona, Aleksandra Pope'a. Także malarstwo kształtowało świadomość i gusta ówczesnych. Obrazy Salvatora Rosa przedstawiające dziką scenerię skał, wodospadów i szumiących drzew, Nicolasa Poussina uważanego za twórcę typu krajobrazu zwanego klasycznym, czy też Claude'a Lorraina, podkreślające piękno natury w połączeniu z kultem starożytności, traktowane były jako wzór do projektowania angielskich ogrodów krajobrazowych. Jednym z czynników, jakie miały bezpośredni wpływ na kształt ogrodów angielskich, były odkrycia archeologiczne, które przyczyniły się do ogromnego zainteresowania antykiem, a chęć nadążania za powszechnie panującą modą doprowadziła do tego, że zaczęto sprowadzać duże ilości oryginalnych antycznych rzeźb, nierzadko zrabowanych  z wykopalisk.  Kolejnym czynnikiem były ogrody chińskie. Modę na „chińszczyznę” zaszczepił na gruncie europejskim William Chambers, planista, który przez 9 lat przebywał w Chinach i zgłębiał tajniki tamtejszej sztuki ogrodowej. Po powrocie do Anglii w 1755 r. stał się gorącym propagatorem tego stylu, co miało swoje odbicie w wielu zaprojektowanych przez niego ogrodach. Najsłynniejszym jego dziełem jest przebudowa i uporządkowanie ogrodu w Kew Gardens w hrabstwie Surrey, blisko Londynu. Stosowane licznie motywy chińskie stały się przejawem sentymentalizmu. Nurt ten podkreślał w sposób szczególny uczuciowość. Poprzez kontrastowo następujące po sobie różne scenerie, osiągano efekt różnorodności nastrojów, przy czym używano do tego celu elementów rozmaitego pochodzenia. Bardzo istotną sprawą w ogrodach sentymentalnych stawał się program literacki w postaci licznych inskrypcji poświęconych tak postaciom historycznym, jak i pojęciom abstrakcyjnym, takim jak miłość, przyjaźń, smutek i inne. Jednocześnie zaczęto stosować w ogrodach gatunki roślin obcego pochodzenia, konsekwencja czego był rozwój budowli oranżeryjnych, gdzie kolekcjonowano rośliny z różnych części świata.  Liczne egzotyczne rośliny oraz inne elementy przenoszone z różnych stron świata sprawiły, że ogród sentymentalny stał się zamknięty, niepowiązany zupełnie z otoczeniem. Około 1780 roku nastąpił zwrot od tendencji sentymentalnych w kierunku większej prostoty oraz jedności kompozycyjnej. Zaczęto oszczędniej stosować elementy dekoracyjne, a skupiono się bardziej na rzeźbie terenu, roślinności i wodzie. Zamiast naśladować naturę, zaczęto się zastanawiać nad jej istotą. Ogrody stały się bardziej przestrzenne, powiązane z miejscowym naturalnym środowiskiem tak widokowo, jak i pod względem roślinności. Słynne ogrody utworzone zgodnie z nurtem neoklasycznym to między innymi: Cobham Hall (Kent), Longleat (Wiltshire), Sheffield (Sussex). Założył je Humphrey Repton  wybitny projektant i teoretyk sztuki ogrodowej. Sformułował on cztery główne zasady dotyczące projektowania ogrodów neoklasycznych: uwydatnienie naturalnego piękna terenu i ukrycie jego defektów; nadanie ogrodom przestrzenności i swobody, z zamaskowaniem ogrodzeń, jeśli nie mogą być one całkowicie wyeliminowanie; ingerencja sztuki w kształtowanie piękna form naturalnych nie może być widoczna;  dążenie, aby wszystkie elementy o charakterze użytkowym zostały bądź włączone do całości kompozycji, bądź wyeliminowane, bądź całkowicie zamaskowane. Na początku XIX wieku powraca moda na program literacki w ogrodach. Ponownie znaczenia nabierają sztuczne ruiny, pustelnie, groty. Następuje rozwój architektury neogotyckiej. Wzrost zainteresowań botanicznych prowadzi do nadmiernej różnorodności form roślinnych. Ogrody angielskie wywarły duży wpływ na założenia ogrodowe w całej Europie. We Francji powstają między innymi ogrody: Monceau oraz Petit Trianon (na terenie Wersalu) w stylu sentymentalnym. Jednym z najsłynniejszych francuskich ogrodów krajobrazowych był Ermenonville, założony pod inspiracją opisów o pięknie naturalnej przyrody w „Nowej Heloizie” J. J. Rousseau.  Na terenie Niemiec jednymi z najsłynniejszych ogrodów były: Wörlitz z bogatym układem wodnym, Hohenheim z ponad sześćdziesięcioma (!) różnorodnymi budowlami i elementami ogrodowymi. W Rosji, spośród ogrodów krajobrazowych, wyróżnia się Pawłowsk oraz Carskie Sioło. W Polsce do najciekawszych założeń krajobrazowych należy m. in.  Aleksandria w Siedlcach  ogród o niebywale zawiłym planie i dużej różnorodności nastroju, co jest wywołane przez liczne dziko rosnące laski, klomby i grupy, kręte drogi, liczne wyspy oraz budowle.  Najsłynniejszym ogrodem sentymentalnym w Polsce jest niewątpliwie Arkadia koło Łowicza, założona przez Helenę Radziwiłłową. Osnowę kompozycji stanowi tu bardzo bogaty program literacki. Przeróżne budowle: świątynie, sztuczne ruiny, arkady, akwedukt, amfiteatr, cyrk, chaty, połamane kolumny, ołtarze, rzeźby, urny, sarkofagi i liczne inskrypcje tworzyły różnorodne sceny. Głównym ogrodem klasycystycznym są z kolei Łazienki Królewskie Stanisława Augusta w Warszawie. Jest to założenie o jasnej, logicznej kompozycji przestrzennej, która w przeszłości była powiązana z otaczającym krajobrazem. Mało jest w nim budowli ogrodowych, a te które są, mają klasyczne formy. Równocześnie z założeniami klasycystycznym zaczęły powstawać ogrody romantyczne z bogatym programem literackim i poetyckim sztafażem. W tym stylu hr. Szczęsny Potocki zbudował koło Humania (Ukraina) dla swojej żony Zofii przepiękny ogród nazwany jej imieniem, w tym także stylu Izabela Czartoryska przebudowała ogród w Puławach. Wspaniałym przykładem parku krajobrazowego jest, leżący na granicy polsko  niemieckiej, Park Mużakowski. Założył go książę Hermann von Pöckler  Muskau w pierwszej poł. XIX wieku. Polska część parku leży w obrębie Łęknicy, natomiast niemiecka  na terenie miasta Bad Muskau. Jest to jeden z największych obiektów zarówno na terenie Polski, jak i Niemiec (728 ha!).

*soliter  pojedyncze drzewo lub krzew o szczególnych walorach plastycznych, widokowych, wyeksponowane.

• « poprz.
• nast. »