Rozwój przemysłu. Polski przemysł kamieniarski w XX wieku ciąg dalszy

Stałe zmieniająca się struktura organizacyjna przemysłu kamieniarskiego, wieloasortymentowość produkcji, a przede wszystkim brak danych statystycznych ujętych w formie porównywalnej, nie pozwalają na dokładne określenie wielkości produkcji zwłaszcza w okresie do początków lat pięćdziesiątych. Niestety, brak jest danych z lat 1944-1948. Natomiast (wg G. Gołębiowskiego) wartości produkcji dla przemysłu kamieniarskiego począwszy od roku 1949 kształtowały się w cenach niezmiennych (którymi wówczas posługiwano się przy określaniu przyrostu produkcji) następująco:

1949  3 800 000 zł

1950  10 000 000 zł

1951  25 000 000 zł

1952  38 000 000 zł

1953  54 000 000 zł

1954  62 800 000 zł

1955  65 700 000 zł.

Znamienny jest ogromny wzrost produkcji w latach 1949-1955. był on ponad 17-krotny (a w latach 1950-1955 6,5-krotny). Na to przyspieszenie złożyły się zarówno przesunięcia organizacyjne (przejmowanie zakładów z rąk prywatnych), jak również uruchomienie zakładów nieczynnych i odbudowanych po zniszczeniach wojennych. W pierwszych okresie po wojnie w latach 1945-1949 można mówić o stagnacji w przemyśle kamieniarskim. Powoli przy olbrzymich trudnościach uruchomiono zniszczone i opuszczone zakłady. Sens wyniszczenia przemysłu kamieniarskiego na Dolnym Śląsku tkwił głównie w gospodarce niemieckiej okresu sześciu lat wojny. Przemysł kamieniarski jako stosunkowo mało przydatny dla celów wojskowych musiał w okresie wojny ustąpić pierwszeństwa  innym gałęziom przemysłu niemieckiego bezpośrednio pracującym dla hitlerowskiej machiny wojennej. Stąd nastąpiło nadmierne zużycie i zniszczenie maszyn. Tania jeniecka i obozowa siła robocza pozwalała niemieckim właścicielom nadrabiać braki uszkodzonych maszyn setkami rąk roboczych spędzonych do pracy niewolników i utrzymywać w ten sposób produkcję. Katastrofalny częstokroć stan maszyn dał się wykryć dopiero po uruchomieniu zakładów. Brak kwalifikowanych sił fachowych, zrozumiały w okresie pierwszych dwóch lat odbudowy, jak i pełnowartościowych surowców i specyficznych części zamiennych potęgował trudności w utrzymaniu ciągłości ruchu zakładów. Pierwszym zadaniem, przed jakim stanęło w latach 1945 i 1946 organizujące się wówczas Zjednoczenie Kamieniołomów Okręgu Zachodniego z siedzibą w Świdnicy, było zabez-pieczenie i uruchomie-nie za wszelką cenę kamienio-łomów i zakładów obróbczych i przerób-czych. Już w 1946 roku urucho-miono 20 kamienioło-mów oraz 7 zakładów przeróbczych przy zatrudnieniu ponad 2500 pracowni-ków, w tym 50% stano-wili Niemcy. W tych warunkach przyrost produkcji do 1950 r. był powolny i dotyczył głównie asortymentów potrzebnych do odbudowy dróg i szlaków kolejowych. Nagły wzrost zapotrzebowania od 1950 r., szczególnie na kamienne elementy budowlane, wywołany został przyspieszeniem odbudowy kraju, zwłaszcza zniszczonej Warszawy. Wzrostowi temu sprzyjał wówczas w projektowaniu system preferujący stosowanie kamienia naturalnego na okładziny elewacji budynków reprezentacyjnych w Warszawie oraz do dekoracji wnętrz w tych obiektach. Zwiększenie zamówień zwłaszcza na elementy płytowe z granitu wymagało rozbudowy potencjału produkcyjnego. Obrobionych elementów kamiennych dla budownictwa. Rozpoczęto wówczas budowę dwóch nowych zakładów obróbki kamienia: w Strzegomiu do obróbki granitów i w Pińczowie do obróbki wapienia. Zakład w Strzegomiu został wyposażony w maszyny do przecierania bloków, szlifowania i obcinania płyt  produkcji krajowej. W 1956 r. zapotrzebowanie na kamienne elementy płytowe zmniejszyło się ze względu na ograniczenia inwestycyjne w budownictwie reprezentacyjnym, a także na skutek zmiany stylu projektowania elewacji. Spowodowało to spowolnienie wzrostu produkcji i rozwoju przemysłu aż do połowy lat sześćdziesiątych. W tym czasie rozpoczęto eksport wyrobów z granitu do Niemiec, Holandii, Anglii, z marmuru Sławniowice do Niemiec a z wapieni zbitych kieleckich i krakowskich do Szwecji i do Egiptu. Równocześnie przystąpiono do modernizacji i unowocześnienia procesów technologicznych obejmujących wydobycie bloków i obróbką elementów. Uzyskanie eksportowanych standardów jakościowych wyrobów wymagało importu maszyn i urządzeń diamentowych. Modernizacje przeprowadzono we wszystkich zakładach instalując nowe traki, szlifierki, piły tarczowe i urządzenia do robót górniczych z importu z Niemiec, Włoch, Austrii, Szwecji, Holandii i z Czechosłowacji. Rozszerzono również działalność Zjednoczenia zwiększając profil produkcyjny w zakresie prowadzenia robót kamieniarskich montażowych. W okresie lat 1958-1972, gdy struktura zarządzania przemysłem była oparta na Zjednoczeniu Przemysłu Kamienia Budowlanego, nastąpiły zasadnicze zmiany jakościowe we wszystkich fazach produkcji. Skala tych przemian pozwoliła zwielokrotnić rozmiary jakościowo lepszej produkcji. Utworzony w 1972 na bazie Zjednoczenia Kombinat Kamienia Budowlanego jako przedsiębiorstwo wielozakładowe dysponował więc 12 zakładami produkcyjnymi i 2 zakładami zaplecza badawczego i projektowego. Zakłady działały na pełnym wewnętrznym rozrachunku. Statutowym zadaniem przedsiębiorstwa było wydobycie, obróbka i przeróbka kamienia dla potrzeb budownictwa, montaż kamiennych elementów budowlanych jak również produkcja wyrobów ze sztucznego kamienia. Kombinat Kamienia Budowlanego obejmował całokształt spraw dotyczących przemysłu kamieniarskiego tj. działalność górniczą, przemysłową, budowlaną, projektową i naukowo-badawczą. Większe zakłady obróbcze jak Strzegomskie, Pińczowskie i Szydłowieckie Zakłady Kamienia Budowlanego specjalizowały się w obróbce jednego rodzaju kamienia.  Pod względem wielkości produkcji i nowoczesności stosowanych technologii dominowały: Strzegomskie ZKB (granity), Piławskie ZKB (sjenity), Pińczowskie ZKB (marmury, wapienie zbite, wapienie lekkie) i Szydlowieckie ZKB (piaskowce). Mniejsze zakłady obróbcze stanowiły przeważnie zaplecze techniczne oddziałów wykonujących kamieniarskie roboty montażowe i prowadziły obróbkę w miarę potrzeby  wszystkich rodzajów kamienia. Zakłady produkcyjne skupione w Kombinacie dysponowały 40 czynnymi oddziałami wydobywczymi, 15 oddziałami obróbki kamienia, 17 oddziałami przeróbki kamienia oraz 8 oddziałami wykonawstwa kamieniarskich robót budowlano-montażowych. Roboty górnicze prowadzone były w 40 czynnych kamieniołomach, w tym złoża bloczne: 9 granity,  2 sjenitu, 2 marmuru, 4 wapieni zbitych, 2 wapieni lekkich, 1 trawertynu i 12 piaskowca. Kombinat Kamienia Budowlanego skupiał cały potencjał resortowy produkcji z kamienia naturalnego integrując w ten sposób skomplikowany proces produkcyjny obejmujący wszystkie jego węzły tj. wydobycie, obróbkę i wykonawstwo robót kamieniarskich, których projekty sporządzała własna jednostka projektowa. Zdolność produkcyjna przemysłu pod koniec lat siedemdziesiątych osiągnęła wielkość 550.000 m2 kamiennych elementów budowlanych w tym: 145.000 m2 granitów, 250.000  m2 marmurów, 155.000 m2 piaskowców.Z danych statystycznych wynika, że w ciągu 45 lat - od 1945 do 1990 r. - wydobyto ok. 1,8 mln m3 bloków granitu, marmuru, piaskowca i wapienia, z których wykonano ok. 17 mln m2 elementów blokowych. Kamień stosowany w architekturze po drugiej wojnie światowej nadał obiektom reprezentacyjnym w kraju dekoracyjny wystrój na skalę dotąd u nas nie spotykaną. Wyrazem symbolicznym zastosowania kamienia w architekturze powojennej jest odbudowana Kolumna Zygmunta III, której główny trzon został wykonany już w 1948 z bloku monolitu o wym. 9,20 x 1,20 x 1,20 m wydobytego w kamieniołomie granitu w Strzegomiu oraz Gabinet Marmurowy na Zamku Królewskim w Warszawie, odbudowany według wzorów sztuki kamieniarskiej dawnych wieków przy wykorzystaniu marmurów krajowych. Przemysł kamienia budowlanego zapisał piękną kartę w powojennej historii budownictwa i architektury w Polsce. Wystarczy wspomnieć tu niektóre gmachy w Warszawie, znane powszechnie, których wnętrze zdobią polskie marmury, granity i piaskowce: Teatr Wielki, Sejm RP, Pałac Kultury i Nauki, Zamek Królewski, Dworzec Centralny  PKP, budynki administracji państwowej, hotele itp. Budowane z kamienia w całej Polsce, dworce, przejścia podziemne, szpitale, sanatoria, obiekty wypoczynkowe i sportowe o dużym znaczeniu historycznym, kościoły i pomniki dla upamiętnienia ofiar męczeństwa w Oświęcimiu, Łodzi, Krakowie i Majdanku, pomnik Powstańców Śląskich w Katowicach, pomnik Powstańców Wielkopolskich,  pomnik Nike w Warszawie, pomnik Obrońców Westerplatte  w Gdańsku, pomnik Powstańców Śląskich na Górze Świętej Anny k. Opola i wiele innych. W okresie zmian gospodarczych w Polsce w latach 1990-1995 w zakładach produkcyjnych nastąpiły przekształcenia odpowiadające współczesnym wymaganiom gospodarki rynkowej. W ciągu lat nowej rzeczywistości gospodarczej branża kamieniarska wykazała wyjątkową dynamikę rozwoju. Sprzyjającymi okolicznościami dla tego rozwoju były rezerwy w istniejącym potencjale produkcyjnym i infrastrukturze oraz zwiększające się potrzeby na okładziny kamienne wynikające z rozwoju budownictwa użyteczności publicznej - siedzib banków, hoteli, budownictwo sakralne itp. Po 1990 roku całkowicie zmieniła się struktura  własnościowa polskiego przemysłu kamienia budowlanego. Niemal cały sektor kamienia budowlanego został sprywatyzowany lub jest w trakcie prywatyzacji, a obserwowane zainteresowanie kapitału zagranicznego i krajowego branżą kamienia budowlanego zaowocowało uruchomieniem kilku nowoczesnych zakładów obróbki kamienia a także modernizacją istniejących. Upowszechniono nowoczesne technologie wydobycia bloków i obróbki kamienia; nastąpił rozwój produkcji nowych asortymentów. Wprowadzono automatyzacje w liniach technologicznych przecierania, cięcia i szlifowania kamienia a także upowszechniono narzędzia diamentowe do cięcia, szlifowania i polerowania. Wzbogacony został rynek budowlany poprzez realizowany w szerokim zakresie import z krajów europejskich i pozaeuropejskich. Nastąpił poważny wzrost eksportu granitów i piaskowców zwłaszcza  do Niemiec. Zasadnicze zmiany nastąpiły w technologii montażu elewacji z płyt kamiennych. Technologia montażu oparta jest na rozwiązaniach konstrukcyjnych umożliwiających oddzielenie okładziny kamiennej od podłoża z warstwą powietrza. W tej metodzie każda płyta elewacyjna jest elementem samonośnym a obciążenia przenoszone są za pomocą kotew na konstrukcyjną ścianę nośną budynku. Elewacja przewietrzana jest od tyłu przez szczelinę powietrzną, która ułatwia odprowadzenie wilgoci zawartej w ścianie i spełnia również funkcje termoizolacyjną. W nadchodzącej przyszłości integracja gospodarcza Polski z krajami Europy będzie mieć zasadniczy wpływ na dalszy dynamiczny rozwój zastosowania wyrobów z kamienia naturalnego w naszym budownictwie. Sprzyjać temu rozwojowi będą wzrastające zapotrzebowanie nowoczesnego budownictwa użyteczności publicznej na rozwiązania materiałowe oparte na naturalnym tworzywie, jakim jest kamień, oraz duże możliwości wyboru asortymentowego różnych rodzajów atrakcyjnych kolorystycznie wyrobów z kamienia naturalnego produkowanych  w krajach Unii Europejskiej. Niniejszy artykuł jest zarysem dróg rozwoju i stanu polskiego kamieniarstwa w XX wieku. Z przyczyn oczywistych nie obejmuje wszystkich zagadnień związanych ze sztuką kamieniarską i kierunkami zmian gospodarki kamieniem budowlanym w Polsce.

Przy opracowaniu artykułu korzystano:

1.Mała Monografia Przemysłu Kamienia Budowlanego 1944-1955 wyd. SJTPMB aut. J. Maślaniec, J. Proszak, Cz. Srzednicki

2.Kamień i Wapno Nr 4, 5, 6, 7 z 1946 r.

3.Materiały budowlane Nr 12 z 1985

4.Kamień w budownictwie  Zarys rozwoju i aktualny stan kamieniarstwa w Polsce Poltegor 2000 aut. J. Maślaniec, Wiesław Kozioł.

• « poprz.
• nast. »