Świat Kamienia Czytelnia Świat Kamienia rocznik 2002 Świat Kamienia nr6 (19) Listopad 2002
Piaskowców ci u nas dostatek, można by rzec. Są białe, czerwone i żółte, są różowe, szare i zielonkawe. Są drobnoziarniste, miękkie, dobre do rzeźbienia i masywne, twarde do chodzenia. Na tle innych krajów europejskich Polska jest piaskowcową potęgą. We Francji, na przykład, piaskowiec pozyskiwany jest zaledwie w dwudziestu złożach (Świat Kamienia nr 1/2002), a u nas tylko w regionie świętokrzyskim w osiemnastu. O zaletach naszych piaskowców świadczyć może również to, że Niemcy, naród praktyczny i oszczędny, z upodobaniem stosują od stuleci piaskowce pochodzące z terenu Polski. W tradycji polskiego budownictwa rola piaskowców jest niekwestionowana. Toteż, gdy ubolewamy nad obecną sytuacją świętokrzyskiego kamieniarstwa, warto może zastanowić się, czy znak zapytania postawiony w tytule można zamienić w kropkę, czyli pytanie zamienić w stwierdzenie. Przeprowadziłam niedawno wśród znajomych geologów miniwywiad. Zadawałam jedno pytanie: „Jakie polskie kamienie budowlane najbardziej kojarzą się z architekturą Warszawy?”. W odpowiedziach słyszałam najczęściej: białe i czerwone piaskowce świętokrzyskie.Rzeczywiście, w centrum Warszawy koloryt wielu dzielnicom nadają jasne piaskowce pochodzące z regionu świętokrzyskiego. Bywają ulice, gdzie niewiele jest budynków, na których nie byłoby elementów wykonanych z jasnego piaskowca. Elewacje lub ich części, portale, obramienia okien lub chociażby cokół przy chodniku są piaskowcowe. Tak wyglądają zabytkowe budynki przedwojenne, ale także socrealistyczna Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa, czyli MDM i coraz częściej współczesne „plomby” czy eleganckie osiedla powstające z dala od centrum. To warszawskie upodobanie do piaskowców wzięło się w dużej mierze z faktu dogodnego położenia złóż tego materiału i możliwości korzystania z transportu drogą wodną (rzeką Kamienną lub Pilicą i Wisłą). Miało to niegdyś zasadnicze znaczenie. Najważniejszymi ośrodkami wydobycia jasnych piaskowców były w przeszłości kamieniołomy kunowskie i szydłowieckie, w których wydobywano podobne drobnoziarniste piaskowce kwarcowe o jasnej barwie, białe, jasnoszare, żółtawe. Stanowią one znakomity materiał kamieniarski stosowany w architekturze i rzeźbie. W stanie świeżym miękkie i łatwe w obróbce, z biegiem czasu twardnieją, pokrywają się patyną i stają się odporne na wietrzenie. Skały te, wieku dolnojurajskiego (liasowe), występują w szerokim pasie rozciągającym się mniej więcej od Opatowa i Ostrowca Świętokrzyskiego na wschodzie po Opoczno i Nowe Miasto nad Pilicą na zachodzie. Odmiany posiadające znaczenie surowcowe tj. gruboławicowe, bloczne,
o dobrych parametrach kamieniarskich charakteryzują się jednorodnym uziarnieniem (drobnym, bardzo drobnym do pylastego) i małą zmiennością cech wytrzymałościowych i fizycznych.. Najważniejsze właściwości piaskowców liasowych to (wartości liczbowe odnoszą się do piaskowców z rejonu Szydłowca): słaba wytrzymałość na ściskanie (33-50 Mpa), gęstość objętościowa około 2,0 g/cm3 kwalifikująca je jako średniociężkie, średnia nasiąkliwość (6,0-10 %), duża i bardzo duża ścieralność (oznaczana na tarczy Boehmego 0,9-3,0 cm) i mrozoodporność całkowita. Powyższe cechy pozwalają zaliczyć omawiane skały do miękkich lub średnio twardych. Z tego też względu nie wskazane jest stosowanie ich na cokoły budynków oraz elementy poziome (posadzki i stopnie). Wspomniane już kamieniołomy kunowskie funkcjonowały do połowy XIX wieku i dostarczyły ogromnej ilości materiału do budowli warszawskich, z których bardzo wiele stało się cennymi zabytkami. Najstarszy zachowany pomnik w Warszawie - figura Matki Boskiej Passawskiej - stojący na Krakowskim Przedmieściu, wykonany został w 1683 roku przez J. S. Belottiego z piaskowca "Krynki" łomu w okolicach Kunowa. Piaskowce kunowskie wykorzystano przy budowie i dekoracji pałacu łazienkowskiego (wg projektu Dominika Merliniego), jak również przy jego odbudowie w 1946 r., co już wystarczy do zapewnienia miejsca w historii. Wśród wielu zabytkowych obiektów, do budowy których użyto kamienia kunowskiego, znajdują się: kościoły - nie można tu pominąć kościoła o.o. Karmelitów Bosych przy Krakowskim Przedmieściu zbudowanego w latach 1761-1783 (arch. E. Schroeger), gmachy użyteczności publicznej, np. Teatr Wielki (1830-1833, arch. A. Corazzi), liczne rzeźby w parkach i ogrodach warszawskich, np. w Ogrodzie Saskim, nagrobki na cmentarzu powązkowskim. Ośrodek kunowski zaczął się chylić ku upadkowi w połowie XIX wieku, gdy zaprzestano eksploatacji kamieniołomów. W następstwie takiego stanu zaczęły zanikać tradycje kamieniarskie (przed II wojną światową w Kunowie działało już tylko dwóch kamieniarzy). Obecnie w krajowej ewidencji złóż figuruje z tego rejonu jedynie złoże „Nietulisko”, nieczynne zresztą od 1990 roku. Aktualny właściciel firma „KAMEX” z Zabierzowa k. Krakowa być może wznowi wydobycie.Odmiennie kształtowały się dzieje ośrodka szydłowieckiego. Chociaż wydobycie piaskowców w tym rejonie prowadzono od XV wieku, niewątpliwie większe znaczenie miał ośrodek kunowski (zapewne dzięki korzystniejszemu położeniu w stosunku do dróg wodnych). W drugiej połowie XIX wieku kamieniołomy kunowskie zaczęły podupadać, zyskiwały za to na znaczeniu szydłowieckie, szczególnie po otwarciu w 1885 roku linii kolejowej przebiegającej w pobliżu miasta.Wśród znanych warszawskich obiektów zabytkowych, wykonanych przy użyciu piaskowców z Szydłowca, znajduje się neogotycki grobowiec Stanisława Kostki Potockiego w Wilanowie, dzieło H. Marconiego (postawiony w latach 1834-36) i rzeźby lwów zdobiących wjazd na dziedziniec pałacu Radziwiłłów, czyli Namiestnikowskiego przy Krakowskim Przedmieściu, obecnie stanowiącego siedzibę Prezydenta RP. Z lat międzywojennych, gdy wykonywano dużo monumentalnych budynków użyteczności publicznej, do których zalecane było stosowanie krajowego 
kamienia, pochodzą gmachy Muzeum Narodowego i Wojska Polskiego w Alejach Jerozolimskich, oblicowane piaskowcem szydłowieckim. Szydłowieckie kamieniołomy dostarczyły ogromnych ilości materiału w czasie powojennej odbudowy Warszawy. Użyto ich do wykonania okładzin budynków MDM-u, Pałacu Kultury i Nauki, Nowego Światu i okolic. Architektura MDM-u, który był sztandarową dzielnicą socrealizmu, dzięki piaskowcowym elewacjom po 50 latach wygląda bardzo dobrze, można powiedzieć, że z latami coraz lepiej. Obecnie nieczynne, historyczne kamieniołomy położone w obrębie miasta: „Pikiel” (działający do 1977 roku) i „Podkowiński” (czynny do 1960 roku) uznane zostały za chronione prawem zabytki techniki górniczej i pomniki przyrody. Eksploatacja piaskowców przeniosła się poza miasto w rejon Śmiłowa i Szydłówka. Kopalnie piaskowców regionu świętokrzyskiego, w latach 50-tych podlegały Kunowskim Zakładom Kamienia Budowlanego, po czym zostały przejęte przez Kombinat Kamienia Budowlanego KAMBUD z siedzibą w Krakowie, skupiający „cały potencjał resortowy produkcji kamienia budowlanego”, czyli wszystkie zakłady wydobywcze kamieni budowlanych oraz obróbcze i montażowe. Filią KAMBUDU były Szydłowieckie Zakłady Kamienia Budowlanego. Na skutek zmian gospodarczych, pod koniec lat 80-tych filia usamodzielniła się i jako Szydłowieckie Kopalnie Kamienia Budowlanego SKAL-BUD funkcjonowała do czasu upadłości. Od 2000 roku największe kopalnie piaskowców: „Śmiłów”, „Kopulak” (piaskowce czerwone), a także „Nietuliska” są własnością firmy KAMEX z Zabierzowa koło Krakowa. W rejonie Szydłowca znajduje się kilkanaście udokumentowanych złóż, z których jedenaście jest czynnych stale lub czasowo. W największym kamieniołomie „Śmiłów” eksploatację prowadzi się z głębokości około 20 metrów, dzięki czemu pozyskiwany materiał jest świeży, dobry jakościowo. Zakład obróbczy dysponuje dobrym sprzętem i sprostać może wymagającym zamówieniom. W pobliżu Śmiłowa i Szydłówka funkcjonują liczne, prywatne kamieniołomy oferujące przeważnie piaskowiec o zabarwieniu żółtawym, pochodzący z wierzchnich partii kompleksu surowcowego. Wiele zakładów obróbki oferuje głównie płytki „łupankę” wykorzystywaną powszechnie na ogrodzenia i elewacje. Znaczna część produkcji sprzedawana jest do Niemiec. Zdarzają się nawet zamówienia zza oceanu, dokąd ze
Śmiłowa dostarczono materiał na elementy architektoniczne katedry budowanej w okolicy Nowego Jorku. Na przykładzie kamieniołomów szydłowieckich widoczna jest tendencja do rozwoju małych zakładów, często położonych na własnym gruncie użytkowników, których uruchomienie i prowadzenie wiąże się z mniejszymi kosztami.Na zachodnich krańcach wychodni piaskowców dolnojurajskich, w pobliżu miejscowości Żarnów znajduje się kolejny ośrodek ich eksploatacji. Tradycje wydobycia i obróbki występujących tu tzw. piaskowców żarnowskich nie mogą się równać z szydłowieckimi i kunowskimi. Na próżno szukać w Warszawie zabytkowych obiektów wykonanych w tym kamieniu. Znaleźć je za to można na współczesnych budynkach, takich jak: Giełda Papierów Wartościowych czy salon samochodowy Volskwagena. Kilka kamieniołomów, działających stosunkowo niedługo, eksploatuje bardzo drobnoziarniste piaskowce o jasnych, ciepłych barwach, w tym o bardzo ładnym odcieniu żółtego. Oceniając po ruchu panującym w blisko siebie położonych zakładach górniczych i ilości zakładów obróbki znajdujących się w okolicy, jest nie tylko podaż, ale i popyt.Współczesna architektura nie sprzyja wykorzystaniu w pełni walorów omawianych piaskowców. Głównym asortymentem zakładów są płyty i płytki, co najwyżej różniące się fakturą. Rzadko zdarzają się zamówienia na ozdobne elementy architektoniczne, bowiem panujący styl temu nie sprzyja. Miejmy nadzieję, że jednak architekci czują „piaskowcowe klimaty” i nie będą uparcie dążyć do otaczania nas zimno-granitowymi budowlami. Bo przecież piaskowców u nas dostatek, nie tylko opisanych białych, ale i czerwonych i żółtych i zielonych o których ciąg dalszy nastąpi.
W artykule wykorzystano prace: H. Sygietyńskiej z 1978 r. „Kamień w architekturze Warszawy”, A. Jarmontowicz, R. Krzywobłockiej-Laurow, J. Lehmanna z 1994 r. „Piaskowiec w zabytkowej architekturze i rzeźbie” oraz J. Urbana, J. Gągola z 1994 r. „Kamieniołomy piaskowców w dawnych ośrodkach górnictwa kamiennego północnej części regionu świętokrzyskiego jako zabytki techniki i przyrody”.
Fotografie:
(wykonali: E. Tołkanowicz, K. Żukowski)
Różne barwy piaskowców bloki w zakładzie KAMEX.
Najstarszy pomnik w Warszawie - figura Matki Boskiej Passawskiej, wykonana z piaskowca kunowskiego.
Fasada kościoła o.o. Karmelitów Bosych przy Krakowskim Przedmieściu, wykonana z piaskowców kunowskich.
Kamieniołom piaskowców szydłowieckich „Śmiłów”.
Uniwersytet Wrocławski obchodzi swoją trzechsetną rocznicę powstania. Atmosfera jubileuszu przenika wszystkie sfery życia uczelni, organizuje się okolicznościowe uroczystości, konferencje naukowe, cykle koncertów i inne imprezy kulturalne. Z tej okazji również, znaczną część gmachu głównego uniwersytetu (Collegium Maximum) poddano gruntownym pracom remontowym i odzyskał on sporo ze swej dawnej świetności.Początki najstarszej wrocławskiej wyższej uczelni, jak też jej kilkusetletnia historia, są zawiłe i w wielu względach budzą kontrowersje. Za oficjalną
datę utworzenia uniwersytetu przyjmuje się dzień 21 XI 1702 r., w którym został wydany przez cesarza Leopolda I Habsburga specjalny akt erekcyjny Aurea Bulla Fundationis Universitatis Leopoldinae Wratislaviensis, powołujący jezuicką Akademię Leopoldyńską uczelnię złożoną początkowo z dwóch wydziałów: teologii katolickiej i filozofii która stała się zalążkiem uniwersytetu.Po wyburzeniu części zdewastowanych budynków zamku książęcego na lewym brzegu Odry, 19 maja 1728 r. rozpoczęto budowę gmachu nowego kolegium. Uroczystego wmurowania kamienia węgielnego, w imieniu cesarza Karola VI, dokonali 6 grudnia 1728 r. biskup Franciszek Ludwik Neuburg i starosta generalny Śląska, Antoni hr. Schaffgotsch. Autorstwo projektu architektonicznego wzbudza spory (patrz Czerwiński 2002) - wymieniani są m.in. Johann Lucas von Hilderbrandt, Christopher Tausch, Christopher Hackner, Domenico Martinelli, J.B. Fischer von Erlach, natomiast budowniczymi byli Johann Blasius Peintner, a po jego śmierci w 1732 r. Joseph Frisch.Zasadnicza część budynku kolegium, tzw. skrzydło północne, powstało w latach 1728 1738. W międzyczasie zbudowano też skrzydło wschodnie (1734 r.) i dobudowano do niego krótkie skrzydło południowe (1736 r.) połączone budynkiem bramnym (1741 r.) z istniejącym już wówczas od pół wieku kościołem pw. Najświętszego Imienia Jezus (NIJ). Wybuch wojny prusko-austriackiej w 1741 r. przerwał dalsze, planowane z rozmachem, prace budowlane przy kolegium jezuickim. Podczas wojen śląskich uniwersytet zamknięto, a w jego budynkach urządzono szpital wojskowy oraz stajnie i więzienie. Wybuch Baszty Prochowej przy ul. Krasińskiego w 1749 r. spowodował również zniszczenia w pomieszczeniach uniwersyteckich, gdzie po remoncie wykonanym przez wojsko urządzono w 1757 r. magazyn żywności. W następnym roku reaktywowano Akademię Leopoldyńską, która mimo rozwiązania w 1773 r. zakonu jezuitów istniała do 1811 r. W tym czasie, za zgodą króla Prus Fryderyka Wilhelma III, zlikwidowano protestancki uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odrą, przenosząc jego trzy wydziały teologii protestanckiej, prawa i medycyny do Wrocławia. Nowy, pięciowydziałowy Uniwersytet Wrocławski (Universitatis Literarum Wratislaviensis) uroczyście otwarto 19 października 1811 r. W XIX w. przebudowywano i rozbudowywano niedokończone skrzydło wschodnie uniwersytetu, gdzie mieścił się m.in. Instytut
Chemii. Prace renowacyjne wykonywano w latach 1891 - 92. Ważne prace remontowe przeprowadzono też w roku 1934 m.in. przebudowano wnętrze budynku bramnego oraz dokonano gruntownej renowacji kamiennych elementów architektonicznych (m.in. głównego portalu). Pod koniec II wojny światowej, w 1945 r., gmach główny uległ bardzo poważnym zniszczeniom. Przyczyną tych zniszczeń było bezsensowne i zbrodnicze przekształcenie miasta Wrocławia w twierdzę i jego fanatyczna obrona przez hitlerowców. Odbudowa i usuwanie zniszczeń były bardzo pracochłonne i trwały wiele lat.Dzieje Uniwersytetu Wrocławskiego są opisane w szeregu opracowań, spośród których wyróżniają się wydania albumowe i broszury autorstwa lub współautorstwa znanego historyka sztuki Henryka Dziurli (patrz Dziurla 1997). W opracowaniach tego autora, jak i w innych publikacjach typu informatorów i przewodników turystycznych (np. Kotkowska i Raczyńska-Sędzikowska 1997, Czerwiński 2002), znajdziemy zarówno opisy historyczne jak i szczegółowe opisy architektury zewnętrznej i wnętrz kompleksu budynków uniwersytetu i kościoła NIJ. Dużo miejsca poświęca się zwłaszcza wystrojowi i wyposażeniu wnętrz, przebogatym polichromiom, sztukateriom, marmoryzacjom itp. Nieco marginalnie traktuje się natomiast kamień - zarówno naturalny, jak i sztuczny - i jego znaczenie w architekturze budowli, szczególnie jako materiału konstrukcyjno-budowlanego, ale też jako ważnego tworzywa elementów architektoniczno-dekoracyjnych. Ten wątek historii „materialnej” budynków uniwersytetu jest równie ciekawy, chociaż szereg problemów odnośnie wykorzystywania surowców kamiennych, ich pochodzenia, prac budowlanych, renowacyjnych i konstruktorskich na przestrzeni 300-letniej historii, pozostaje w sferze dociekań lub pozostaje ukrytych w dokumentach archiwalnych.
Usytuowany wzdłuż południowego brzegu Odry gmach główny Uniwersytetu Wrocławskiego obejmuje budynek północny o regularnym, prostokątnym zarysie, długi na 171 m, oraz przylegające do niego krótkie, nieregularne skrzydło południowe, które poprzez budynek bramny łączy się z ukośnie zorientowaną bryłą kościoła. Urozmaiceniem regularnej formy architektonicznej jest wznosząca się ponad skrzydłem zachodnim Wieża Matematyczna (Astronomiczna) oraz Brama Cesarska usytuowana na wprost Mostu Uniwersyteckiego. Silnym akcentem elewacji gmachu głównego są bogate obramienia okienne, a podziały pilastrowe pojawiają się tylko na odcinkach wieży i bramy oraz w zakończeniach skrzydeł. Jednolitości bryły nie zakłóca nawet różna ilość kondygnacji w zachodnim i wschodnim skrzydle.Kamień, który znalazł największe zastosowanie w architekturze zewnętrznej zespołu budynków UW, to jasnożółtawoszary piaskowiec. Widzimy go przede wszystkim w obramieniach okiennych, często zwieńczonych zdobionymi portykami, w podstawach i w bogato rzeźbionych głowicach pilastrów oraz w gzymsach, a także w płytach okładzinowych parterowego cokołu. Piaskowca użyto też do wykonania elementów architektonicznych i ozdobienia wejścia głównego (zachodniego) do budynku uniwersytetu, po południowej stronie wieży. Wykonane są z niego obramienia drzwi, pięknie rzeźbione kolumny wspierające portykowy balkon, balustrada balkonu oraz stojące na niej rzeźby personifikacje cnót kardynalnych: Sprawiedliwość (z mieczem), Męstwo (z koroną), Prawda (z lustrem) i Umiarkowanie (z dzbanem). Rzeźby wykonał w 1736 r. Johann Albrecht Siegwitz z Bambergu. Z podobnego piaskowca wyrzeźbione są też okazałe i widoczne z daleka cztery figury ustawione w narożach balustrady tarasu Wieży Matematycznej. Wykonane przez Franza Josefa Mangoldta w 1733 r. rzeźby symbolizują fakultety uniwersytetu: teologię (z krzyżem i księgą), prawo (z wagą i tiarą papieską), medycynę (z wężową laską Eskulapa) i
filozofię (z globusem i cyrklem). Również z szarego piaskowca wykonana jest postać św. Ignacego Loyoli umieszczona we wnęce szczytowej elewacji skrzydła południowego (nad dachem budynku bramnego). Jasnoszary piaskowiec jest bardzo popularnym, szczególnie na Śląsku, surowcem kamieniarskim. Są to skały wieku górnokredowego (ok. 65 - 95 mln lat), rozprzestrzenione w rejonie Bolesławca Lwówka Śl. Złotoryi (tzw. niecka północnosudecka) oraz na zachód i na południe od Kłodzka (Radków, Szczytna Śl. i in.). Dokładna lokalizacja źródła pochodzenia piaskowców użytych do wykonania różnych elementów architektonicznych uniwersytetu jest na ogół nieznana i wymagałaby szczegółowych badań. Na podstawie ogólnych cech petrograficznych tych skał oraz pewnych przesłanek geograficzno historycznych można przypuszczać, że większość tego surowca kamieniarskiego pochodzi ze złóż niecki północnosudeckiej.Oprócz piaskowca kredowego, w zewnętrznych elementach architektonicznych można napotkać, chociaż znacznie rzadziej, inny kamień granit. Z tego materiału wykonana jest słynna „kolumna romańska”, odkryta w 1895 r. w piwnicach wschodniego skrzydła uniwersytetu, a dziś umieszczona w szczytowej, wschodniej ścianie gmachu głównego. Z granitu typu „Blücher” (z okolic Sobótki patrz niżej) wykonano także oporowe słupki („odbojniki”) osłaniające odrzwia portali budynku bramnego. Oglądając gmach uniwersytetu z zewnątrz nie można nie zauważyć „Fontanny z Szermierzem” autorstwa Hugo Lederera, ustawionej na placyku obok Bramy Cesarskiej w 1904 r. Do jej wykonania użyto jasnego detrytycznego wapienia. Natomiast z innego rodzaju piaskowca z piaskowca szarogłazowego wykonane są cztery rzeźby ustawione na skwerze obok wejścia zachodniego, które przedstawiają cztery pory roku; zostały one przywiezione ze Świerklańca koło Tarnowskich Gór.
Architektura wnętrz
Zwiedzanie wnętrz Collegium Maximum rozpoczyna się zwykle od głównego wejścia zachodniego, idąc poprzez westybul i bardzo ciekawe architektonicznie schody, do najbardziej reprezentacyjnych pomieszczeń Sali Muzycznej (Oratorium Marianum) i Auli Leopoldyńskiej, i do szczytu Wieży Matematycznej. Oprócz przebogatej i szczegółowo opisywanej w przewodnikach polichromii, w pomieszczeniach tych warto zwrócić uwagę na rozmaitość kamienia użytego do wykonania posadzek, okładzin, obramień drzwi i innych elementów dekoracyjnych. W ostatnim okresie szereg pomieszczeń Uniwersytetu poddano gruntownej renowacji, restaurując przy tym i niekiedy istotnie zmieniając elementy wykonane z kamienia, szczególnie posadzki.W westybulu, nad wejściem do szatni, znajduje się rzeźba Pallas Ateny, greckiej bogini Mądrości. Figura ta, podobnie jak zdecydowana większość rzeźb we wnętrzach uniwersytetu i kościoła NIJ, wykonana jest z polerowanego białego gipsu. Pilastry i inne elementy ozdobne są najczęściej pokryte kolorowym tynkiem (stiukiem). Obramienia drzwi do korytarza 
zachodniego i wschodniego wykonane są z żółtawo-szarego piaskowca górnokredowego.Pięknie skomponowana klatka schodowa rozpoczyna się dwubiegowymi, założonymi na łuku schodami, które na podestach między piętrami łączą się w jeden bieg prowadząc na kolejne piętra budynku. Do podestu powyżej II piętra wieży schody są granitowe, całonośne (blokowe), natomiast wyżej stopnie wykonano z drewna. Granit na najniższym odcinku schodów (do I półpiętra) jest szary, ale z wyraźnym czerwonawym odcieniem, a badaniami mikroskopowymi stwierdzono w nim obecność charakterystycznego minerału granatu. Cechy te wskazują, że kamień pochodzi z pewnością z rejonu Sobótki (np. z dawnego kamieniołomu „Blücher” obok schroniska przy trasie na Wieżycę). Powyżej I półpiętra stopnice wykonane są z szarego, średnioziarnistego granitu strzegomskiego. Przy okazji warto zwrócić uwagę na wejście prowadzące na chór auli odrzwia wykonane z białoszarego piaskowca, a stopnie schodów z ciemnego sjenitu „Kośmin”.Duże urozmaicenie wystroju kamiennego obserwuje się na posadzkach. W wielu pomieszczeniach uniwersytetu były one pierwotnie ułożone w formie szachownicy złożonej z szarych i czerwono-brunatnych wapieni ze szwedzkiej wyspy Olandia na Bałtyku. Są to skały wieku ordowickiego (ok. 440 500 mln lat) z pięknie zachowanymi skamieniałościami szczątkami głowonogów (ortocerasy). Od stuleci skały te były używane jako bardzo ceniony materiał kamieniarski w całej środkowej i północnej Europie. Oryginalne posadzki z wapieni olandzkich najlepiej zachowały się w Auli Leopoldina oraz w kościele uniwersyteckim, a szczątkowo również na III piętrze klatki schodowej wieży.Prawdopodobnie konieczność wymiany zniszczonych posadzek w gmachu głównym spowodowała, że w latach 70-tych XIX wieku, w szeregu pomieszczeniach, posadzka z wapienia olandzkiego została zastąpiona charakterystyczną dla klasycyzmu „szachownicą czarno-białą” (31 x 31 cm) z czarnego łupku i biało-szarego marmuru. Czarny łupek, przypominający bardzo zwięzły łupek dachówkowy, okazał się niezbyt odpowiednim materiałem na posadzkę jego „warstwowana” struktura i złupkowanie były powodem „łuszczenia” płyt i nierównomiernego ścierania. Podczas niedawnych prac restauracyjnych w innych częściach budynku głównego uniwersytetu, dawną „szachownicę czarno-białą” zastąpiono nową szachownicą, zmieniając przy tym wymiar płytek na „standardowy” (30 x 30 cm) i rodzaj kamienia. W różnych miejscach użyto rozmaitych kombinacji kamieni (Kryza i in. 2002):
- posadzka w korytarzu na parterze skrzydła wschodniego gmachu głównego (przy „Klubie Uniwersyteckim”): kamień czarny = ciemny marmur (typu „Lipova”, z Jeseników w Czechach), kamień jasny = białawo-różowawo-szary, smugowany marmur (prawdopodobnie „Biała Marianna” ze Stronia Śląskiego);
- posadzka w korytarzu na parterze skrzydła zachodniego, przy Oratorium Marianum: kamień czarny = ciemny wapień krystaliczny (Nero Marquina z Hiszpanii), kamień jasny = białawo-szary marmur grubokrystaliczny (Sławniowice).Zniszczenia wojenne spowodowały, że na II piętrze budynku posadzki kamienne zastąpiono lastrikiem. Westybul główny wyłożono z kolei białym, cukrowatym wapieniem sławniowickim, natomiast przejście do szatni szachownicą fińskiego, czerwono-brunatnego granitu „Balmoral” oraz jasnokremowego granitognejsu „White Haloyeb” (2002 r.). Posadzka w zniszczonym wskutek bombardowania w 1945 r. i odbudowanym w 1997 r. Oratorium Marianum (sala muzyczna) wykonana jest w formie szachownicy w układzie zamkowym i skomponowana z naturalnego, jasnoszarego marmuru sławniowickiego oraz czerwonawego, sztucznego kamienia (gres „Red Sunset”).Na IV piętrze Wieży Matematycznej nowa, szachownicowa posadzka zrobiona jest z czarnego mikrogabra (RPA, Zimbabwe lub Ukraina) i białego marmuru sławniowickiego. Posadzka na V piętrze wieży wyłożona jest wapieniem z Morawicy o jasnobeżowej barwie z dużą ilością skamieniałości. Linia przechodzącego przez wieżę południka (współrzędne wieży: 17o2'5'' dł. geogr. wsch. i 51o6'30'' szer. geogr. płn.) jest wyłożona mozaiką różnobarwnych wapieni. Wyżej, na posadzce tarasu widokowego, zastosowano granit strzegomski. Na tarasie obejrzeć można z bliska wcześniej wspomniane piaskowcowe rzeźby symbolizujące 4 fakultety uniwersytetu oraz podziwiać piękną panoramę miasta.
(Ciąg dalszy oraz bibliografia - w następnym numerze)
Autorzy dziękują dr Łukaszowi Krzywce za konsultacje i udostępnienie niepublikowanych materiałów nt. historii i architektury Uniwersytetu Wrocławskiego i kościoła Najświętszego Imienia Jezus.
Ryciny do części I:
Ryc. 1. Uniwersytet (projekt budowli). Akwaforta G.B.Probsta, 1760 r., na podstawie rysunku F.B.Wernera (wzięte z pracy H.Dziurli 1997).
Ryc. 2. Gmach główny Uniwersytetu Wrocławskiego (wszystkie fotografie wykonał R.Kryza).
Ryc. 3. Kapitele piaskowcowych kolumn podtrzymujących balkon nad wejściem głównym do uniwersytetu.
Ryc. 4. Fontanna z Szermierzem przed gmachem głównym uniwersytetu, wykonana w dużej części z białawych, detrytycznych wapieni.
Wśród różnych rodzajów faktur powierzchni elementów wykonanych z kamienia naturalnego, mimo wzrastającej popularności faktur palonych, groszkowanych czy sztucznie postarzonych (anticato) najbardziej popularną pozostaje tradycyjna faktura polerowana. Polerowanie wydobywa z kamienia całe piękno jego struktury, pogłębia kolorystykę ale także zwiększa odporność materiału na działanie czynników zewnętrznych. Tradycyjne techniki polerowania oraz narzędzia i materiały polerskie coraz szybciej wypierane są nowymi, bazującymi głównie na diamencie syntetycznym zatopionym w spoiwach metalowych i żywicowych. Diament jako najbardziej twardy z materiałów zapewnia znacznie większą żywotność narzędzi, większą wydajność - a co za tym idzie - niższe koszty obróbki. Przyjrzyjmy się więc tym narzędziom na przykładzie obróbki 
powierzchniowej płyt granitowych, najbardziej popularnym zastosowaniu narzędzi polerskich.
Powierzchnia płyty granitowej uzyskanej w drodze cięcia za pomocą śrutu staliwnego (traki wahadłowe) czy też tarczy diamentowej charakteryzuje się nierównościami dochodzącymi do 2-3 mm. Innym problemem jest płaskość powierzchni: często wskutek luzów maszyny czy też nieodpowiednich parametrów cięcia płyta wymaga wyrównania. Pierwszą operacją, jakiej poddaje się płytę granitową, jest operacja "kalibrowania" - zdzierania dużych nierówności. Po uzyskaniu płaskiej powierzchni, płytę poddaje się kolejnym operacjom szlifowania- polerowania, których sekwencja ma na celu stopniowe zmniejszanie nierówności (chropowatości powierzchni) aż do osiągnięcia "poleru" (nierówności 2,5 - 20 m). Operacje te przeprowadza się za pomocą materiałów ściernych o coraz mniejszej wielkości ziarna (granulacji), które dociska się i wprawia w ruch względem obrabianej powierzchni. W uproszczeniu mówiąc, używając materiału ściernego o danej wielkości ziarna niwelujemy mikronierówności powierzchni o wysokości odpowiadającej wielkości tego ziarna. Szybkość dochodzenia do faktury polerowanej zależy oczywiście od twardości obrabianego granitu, rodzaju materiału ściernego czy też samej techniki szlifowania-polerowania, ale także w nie mniejszym stopniu od liczby operacji i odpowiedniego doboru sekwencji stosowania materiałów ściernych o różnych wielkościach ziarna. W praktyce łatwo można się przekonać, że pominięcie jednej wielkości ziarna powoduje konieczność znacznego wydłużenia czasu trwania operacji z użyciem ziarna o mniejszej wielkości. Z drugiej strony często zbyteczne i niepotrzebnie wydłużające cały proces jest stosowanie materiałów ściernych o wszystkich dostępnych wielkościach ziaren.
Materiały ścierne w luźnej postaci obecnie rzadko używane są do polerowania granitu.
Najczęściej spotykane narzędzie szlifiersko-polerskie składa się z materiału ściernego zatopionego w spoiwie i posiada formę i chwyt odpowiedni do zastosowania na danej maszynie. Wśród najbardziej popularnych materiałów ściernych oprócz karborundu, korundu czy elektrokorundu coraz powszechniej stosowany jest diament syntetyczny. Ten najbardziej twardy ze znanych materiałów (140 razy bardziej odporny na ścieranie niż korund) w ostatnich latach staje się podstawowym materiałem przy produkcji narzędzi szlifiersko-polerskich. W chwili obecnej dostępne są zarówno diamentowe segmenty szlifierskie (30 - 120 mesh*), jak i polerskie (120 - 1800 mesh). Końcową operację wykonuje się w dalszym ciągu używając klasycznych segmentów LUX.
* MESH - wielkość ziarna określona rozmiarem sita, przez które jest przesiewane; liczba określa ilość otworów sita na jednostce powierzchni Klasyczne spoiwa magnezytowe mają zastosowanie jedynie w produkcji narzędzi z użyciem korundu lub elektrokorundu. W narzędziach diamentowych stosuje się spoiwa metalowe (segmenty szlifierskie) lub żywicowe (segmenty polerskie). Twardość, gęstość i odporność na ścieranie stosowanych spoiw jest różna a ich dobór odbywa się na podobnych zasadach, jakie obowiązują dla innych narzędzia diamentowych - sprowadza się do znalezienia swoistego punktu równowagi między zużywaniem się (wykruszaniem) kolejnych ziaren diamentu a ścieraniem się spoiwa. Wielki wpływ na ten proces mają, oprócz obrabianego materiału, zarówno rodzaj maszyny, jak i parametry obróbki. W praktyce korzysta się tutaj z doświadczenia producenta, którego zadaniem powinno być odpowiednie dobranie narzędzi i ustawienie parametrów pracy (np. siła docisku).Wprowadzone na rynek kilkanaście lat temu głowice wahliwe spowodowały, że najbardziej popularną formą narzędzi polerskich do obróbki płyt granitowych stały się segmenty polerskie typu „fickert", w Polsce nazywane „wagonami”. Wagony diamentowe ze spoiwem metalowym są na ogół mocowane za pomocą śrub do metalowego chwytu typu „jaskółczy ogon”. Ponieważ kształty chwytów w głowicach różnych producentów różnią się nieco, pozwala to na łatwe dopasowanie narzędzia do danej głowicy.Wagony diamentowe ze spoiwem żywicowym, podobnie jak klasyczne wagony magnezytowe, mają formę monolityczną i posiadają chwyt plastykowy, który jest na tyle elastyczny, że nie wymaga szczególnego dopasowywania do danej głowicy.
Operacje szlifowania i polerowania płyt granitowych można przeprowadzać na różnych rodzajach maszyn. Najbardziej popularne to:maszyna ręczna typu "kolankówka", automatyczne lub półautomatyczne polerki, mostowe linie polerskie z transporterami taśmowymi.Polerki mostowe stosowane są głównie przy produkcji średniej wielkości i do obróbki płyt raczej większej grubości (polerowanie cienkich płyt jest także możliwe, ale może sprawiać kłopot). Nowoczesne polerki mostowe, jak na przykład automatyczna maszyna T 500 firmy THIBAUT (patrz zdjęcie). Wyposażona w system automatycznej wymiany głowic, pozwala na wyposażenie każdej głowicy w wagony diamentowe o odpowiedniej wielkości ziarna i indywidualne dobranie dla nich najbardziej optymalnych parametrów pracy, zarówno siły docisku, czasu polerowania, jak i różnych typów ruchu głowicy po płycie i ich kombinacji. Pozwala to na takie zaprogramowanie maszyny, że idealny poler uzyskuje się już w pięciu operacjach (programowanie pracy pięciu głowic). W praktyce najczęściej stosuje się następującą sekwencję narzędzi:
80 - zdzierak, wagon diamentowy ze spoiwem metalowym
220 / 400 / 800 - wagony diamentowe ze spoiwem żywicowym
LUX - wagony konwencjonalne.
Przy takim rozwiązaniu uzyskuje się szybkość polerowania do 5 mkw./godz.
Linie polerskie z transporterami taśmowymi to maszyny do produkcji masowej. Budowane są zarówno do płytek o szerokości 60 cm, jak i płyt do 220 cm. Grubość płyt od 2 cm do 12 cm. Ilość zainstalowanych głowic na jednej maszynie od 12 do 20. Głowice umieszczone w moście poruszają się poprzecznie w stosunku do przemieszczających się na taśmie płyt. Nowoczesne linie polerskie posiadają system odczytu szerokości i wysokości płyt, co pozwala na sterowanie podnoszeniem i opuszczaniem głowic tak, by głowica miała kontakt z obrabianą płytą tylko w momencie, gdy płyta znajduje się pod nią. Maszyna posiada możliwość indywidualnego ustawiania punktów, w których każda z głowic podnosi się i opuszcza, oraz siły docisku. Dzięki temu zapewnia się odpowiednie warunki pracy dla wagonów polerskich o danej wielkości ziarna. Ponieważ czas kontaktu narzędzia z obrabianą płytą jest limitowany prędkością przesuwu taśmy oraz prędkością ruchu poprzecznego mostu, jasne staje się, że aby uzyskać odpowiedni efekt przy pracy narzędziem o danej wielkości ziarna, należy odpowiednio dobrać siłę docisku, twardość spoiwa i ewentualnie założyć identyczne wagony na dwu lub trzech kolejnych głowicach. Ograniczeniem są oczywiście możliwości maszyny, w szczególności mała liczba głowic nie pozwala na uzyskiwanie dużych szybkości polerowania a nawet może powodować konieczność ponownego przejścia płyty przez linię polerską. Z doświadczenia wynika, że linie polerskie powinny posiadać 16 - 18 głowic, aby uzyskiwać dobrą jakość powierzchni w jednym przejściu przy prędkości taśmy 80 - 120 cm/min. Uzyskuje się wówczas wydajność 80 - 100 mkw./godz., zależnie od rodzaju obrabianego materiału.
Koszty polerowania
W celu określenia kosztów polerowania posłużmy się przykładem 18-głowicowej linii polerskiej JumboBright PGM firmy Gaspari Menotti, (patrz zdjęcie). Maszyna wyposażona jest w głowice sześciowagonowe, pracuje w cyklu w pełni automatycznym. System rejestruje wszystkie parametry pracy maszyny, wielkość obrabianych płyt i stopień zużycia elementów polerskich, przez co uzyskuje się pełną analizę kosztów polerowania.Powyższe koszty uwzględniają oczywiście jedynie udział narzędzi w ogólnym koszcie wytworzenia. Dodając koszty energii elektrycznej, pracy ludzkiej (1 osoba), amortyzacji maszyny, konserwacji itp. uzyskujemy całkowity koszt polerowania poniżej 4 EURO/m2.
Inne korzyści stosowania diamentowych narzędzi polerskich to:
- znacznie lepsza jakość powierzchni niż uzyskiwana metodami klasycznymi,
- zwiększenie szybkości obróbki 10-20% brak przestojów maszyny wobec dłuższej żywotności narzędzi, niższe koszty pracy ludzkiej (wystarczy jeden operator),
- mniejsze zużycie energii (20-25%) i zwiększenie żywotności elementów maszyny w związku z mniejszym obciążeniem,
- znacznie mniejsza ilość błota, niższe koszty czyszczenia maszyny,
- brak szkodliwego wpływu na środowisko, (produkty ekologiczne),
- zmniejszenie kosztów transportu i składowania materiałów polerskich (narzędzia klasyczne zajmują 250 razy większą objętość),
- mniejsze niebezpieczeństwo pęknięć płyt i uszkodzeń wobec mniejszych sił docisku.
Pamiętać jednak należy, że wobec wyższych kosztów jednostkowych narzędzi, ich stosowanie wymaga dobrego stanu maszyny, w szczególności zaś głowic. Wobec powyższych zalet wydaje się, że stosowanie diamentowych narzędzi polerskich wkrótce stanie się tak powszechne, jak stosowanie tarcz diamentowych do cięcia kamienia.
Dnia 29.09.2002 r. w kopalni Czaple odbyło się spotkanie zarządu ZPBK. Poruszano na nim tematy dotyczące zbliżającego się II Kongresu Kamieniarskiego oraz propozycję przystąpienia polskiego związku do międzynarodowej organizacji kamieniarskiej EUROROC, z którą zwrócił się do nas sekretarz generalny organizacji prof. dr Gerd Merke. Zarząd jednogłośnie ustalił, że przynależność do europejskiej organizacji jest sprawą bardzo ważną dla polskiego związku. W tym roku w jej grono wstąpił związek kamieniarski z Czech i Irlandii. Z powodu problemów finansowych, z jakimi boryka się związek, temat pozostał otwarty do następnego spotkania EUROROC, które planowane jest na maj 2003 roku, podczas targów Stone-tech w Norymberdze. Ostatnie walne zgromadzenie członków EUROROC odbyło się w Weronie podczas jesiennych targów Marmomacc, w trakcie jego trwania doszło do przekazania fotelu prezydenta organizacji Joachimowi Grüterowi, który już sprawuje funkcję prezydenta, tyle że niemieckiego związku kamieniarskiego. Nowy prezydent przekazał wyrazy uznania odchodzącemu prezydentowi José Marín Núńez, który jako jedyny w historii EUROROC piastował to stanowisko przez dwie kadencje. W swoim przemówieniu Joachim Grüter zwrócił uwagę, iż rozszerzenie Unii Europejskiej wymaga połączenia sił w podejmowanych działaniach oraz zgodności podejmowanych decyzji. Zaznaczył, że potrzebne jest wypracowanie wspólnego stanowiska przez wszystkie państwa europejskie w odniesieniu do przemysłu kamieniarskiego. Pomoże to ujednolicić europejski rynek kamieniarski przy jednoczesnym zachowaniu różnorodności regionów przemysłu kamieniarskiego. Zaznaczył, iż jednym z celów organizacji będzie pomoc krajom Europy Wschodniej, wstępującym w niedługim czasie do Unii Europejskiej, w organizowaniu centrów technicznych oraz przy budowie szkół kamieniarskich. EUROROC poprosi Komisję Europejską o wsparcie finansowe krajów Europy Wschodniej. Zwrócił również uwagę na zbyt biurokratyczny sposób pracy Komisji Europejskiej, która skupia się wyłącznie na uchwalaniu dyrektyw i szacowaniu ryzyka. Przemysł kamieniarski potrzebuje pomocy w otwieraniu nowych kopalń, zachęcenia do pracy i zainteresowania kamieniem naturalnym. Komisja powinna wspierać przedsiębiorców w promocji naturalnego produktu, jakim jest kamień. Jak już było wyżej wspomniane, na ostatnim posiedzeniu zarządu ZPBK rozmawiano również na temat organizacji zbliżającego się II Kongresu Kamieniarskiego oraz spotkania business to business, które spotkało się z dużym zainteresowaniem. Przypomnijmy, iż spotkanie business to business to inicjatywa, która jest pokłosiem IV Walnego Zjazdu ZPBK. Celem spotkania business to business jest nawiązanie współpracy handlowej pomiędzy uczestnikami, stanowi ono też szansę zbycia zapasów magazynowych i zakupów po atrakcyjnych cenach. Dlatego też uczestnicy zostali poproszeni o przygotowanie korzystnej oferty, którą zaprezentują na spotkaniu. Głównym celem kongresu jest integracja środowiska kamieniarskiego. Jest to również doskonała okazja do wymiany informacji i doświadczeń uczestników.Wszystkich zainteresowanych serdecznie zapraszamy do udziału
w cyklu seminariów:
Dzień Architektów, 21 Listopada 2002 r. Wrocław,
Muzeum Architektury.
Dzień Kamieniarzy, 24 Listopada 2002 r. Wrocław, I.A.S.E.
Dzień Kopalń 26, Listopada 2002 r. Strzegom, hotel “Granit”
Ich organizatorem jest Włoski Instytut Handlu Zagranicznego przy współpracy z włoskim zrzeszeniem AIMM MarmoMacchine, SARP Wrocław oraz Związkiem Pracodawców Branży Kamieniarskiej. Wstęp bezpłatny, ale wyłącznie za zaproszeniami, które można uzyskać pod adresem Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript. lub pod telefonem (22) 6276080, 6280243. Imprezę prowadzi Ryszard Paszkowski.
Członków związku oraz wszystkich interesujących się jego działalnością zapraszamy na stoisko ZPBK na targach KAMIEŃ 2002
we Wrocławiu.
Stosowanie kamienia w architekturze zapewnia obiektom nie tylko piękno, ale i wielowiekową trwałość, pod warunkiem odpowiedniego doboru surowca. Spełniać ma on nie tylko wymagania kolorystyczne i estetyczno-plastyczne, ale również wytrzymałościowe, strukturalne i mineralne. W architekturze współczesnej przy kształtowaniu elewacji specjalne efekty osiąga się poprzez operowanie kontrastami faktury i koloru. Uzyskanie tych efektów gwarantują właściwie dobrane rodzaje kamienia. Podstawową cechą odporności materiału kamiennego na działanie czynników atmosferycznych jest badanie na zamrażanie. Wyniki badania mrozoodporności powinny być uzupełnione obserwacją stanu zachowania się materiału w budowlach, które wcześniej wykonane zostały z tego samego materiału i które poddane były działaniu tych samych warunków klimatycznych, w których będzie pracował badany materiał. Niewłaściwa ocena czynników określająca trwałość kamienia na elewacjach prowadzi z reguły do następstw kończących się wymianą całych fasad, np. z marmuru i wapienia, na inny rodzaj surowca, co miało miejsce w dużym zakresie m.in. w USA. W drugiej połowie XX wieku w niektórych krajach europejskich i w USA podjęto próbę stosowania na elewacje cienkich płyt skał węglanowych. Dziś na podstawie uzyskanych doświadczeń można stwierdzić, że eksperyment ten nie powiódł się. Przeprowadzone badania w laboratoriach i na elewacjach wykazały, że zmienna struktura tych skał, anizotropia kryształów kalcytu oraz występująca tendencja do wypłukiwania słabo zwięzłego kalcytu w użylonych wapieniach i otwieranie szczelin, stanowią źródło wad materiałowych, przyspieszających korozję chemiczną fasad marmurowych. W wyniku działania czynników atmosferycznych następuje utrata połysku oraz barwy kamienia, powstają brunatne plamy na powierzchni płyt oraz zmiana kształtu (paczenie się płyt) i ich odpadanie. Zmiany uwidaczniają się po 10 lub 15 latach eksploatacji elewacji. Z takich właśnie marmurów wykonano szereg fasad, które uległy degradacji m.in. w USA, Finlandii, Francji. W USA w klimacie wilgotnym stwierdzono wyginanie się oraz szybkie niszczenie płyt z marmuru „Carrara” użytego w 1987 roku do okładzin fasad budynków. Powodem tego zjawiska było osłabienie naprężeń wewnętrznych w cyklicznym procesie nawilżania i wysuszania płyt. Podobne przykłady zaistniały w Kansas City i w Nowym Jorku (Chase Lincoln, First Bank of Rochester, 27 pięter) oraz w Chicago. Wieża „Amoco” wybudowana w latach 1971-1973 została obłożona na całej swej wysokości (346 metrów) płytami z marmuru „Carrara”. Łączna powierzchnia elewacji wynosi 65 tysięcy metrów kwadratowych. Przeciętne wymiary płyt: grubość 3,2-3,8 centymetra, długość 1,32 metra, szerokość 0,83 i 1,1 metra. W 1980 roku płyty zaczęły się odkształcać, a w 1987 roku zjawisko to stało się niepokojące. Odnotowano wypukłości przekraczające 11 milimetrów. Najbardziej zdeformowane płyty znajdowały się na elewacji wschodniej i południowej, w miejscach bardzo dużego nasłonecznienia. Po przeprowadzeniu serii testów na elewacjach i w laboratoriach w 1990 roku wymieniono kosztem 25 milionów dolarów całą elewację marmurową na inny rodzaj surowca. W Finlandii przykładem wyraźnego wygięcia płyt elewacyjnych jest gmach „Finlandia House” w Helsinkach. Elewacja tego obiektu wybudowanego w 1971 roku została wykonana z marmuru „Carrara”, z płyt o wymiarach: grubość 2,8 centymetra, długość 1,5 metra, szerokość 1 metr. Na najwyższej części budowli nastąpiła wklęsła deformacja płyt, brzegi płyt zostały uniesione na zewnątrz na wysokość 2-3 centymetry. Płyty dolnej części elewacji budynku chronione przed deszczem zostały również wygięte w przeciwnym kierunku, nastąpiła deformacja wypukła. We Francji „Wielki Łuk” na La Defense w Paryżu obłożony również marmurem, płytami o wymiarach: grubość 3 centymetry, szerokość 0,70 metra, długość 0,7 metra, po 10 latach od zakończenia budowy wykazał uszkodzenia. Niektóre płyty zaczęły się wyginać, wystąpiły wykrzywienia wypukłe rzędu 15 milimetrów, a na obrzeżach szczeliny, głównie na fasadzie południowej i w części górnej elewacji. W Polsce w latach 1970-1990 nie było odosobnione stosowanie dolnośląskich marmurów i wapieni kieleckich na elewacjach szeregu renomowanych obiektów i budowli. W Warszawie z marmuru wykonano elewacje m.in. gmachów: Biblioteki Narodowej, biura radcy handlowego Ambasady Rosji, Ambasady USA, Ambasady Kanady. Wapień kielecki „Bolechowice” zastosowano na elewacje od strony ulicy Świętokrzyskiej gmachu Centrali Narodowego Banku Polskiego, a z wapienia „Zygmuntówka” fragmenty elewacji na budynku Domu Chłopa. W Krakowie na budynku Instytutu Pediatrii elewację stanowią marmury „Sławniowice” i „Biała Marianna”, a budynek Instytutu Onkologii ma fragmenty elewacji wykonane z wapienia „Morawica”. Na wszystkich wymienionych elewacjach wystąpiło zjawisko małej odporności marmurów krystalicznych i wapieni na szkodliwe działanie atmosfery. Marmury i wapienie zbite zbudowane w przewadze z węglanów są związkami zasadowymi, odznaczają się małą odpornością i w środowisku zanieczyszczonej (kwaśnej) atmosfery szybko ulegają korozji. Zaobserwowano, że największy stopień uszkodzenia płyt elewacyjnych wystąpił w wapieniu jurajskim. Oprócz zmiany barwy kamienia z jasnokawowej na brudnoszarą, na powierzchniach płyt wystąpiły plamiste, rude przebarwienia i wykwity. Stan techniczny tych elewacji jest jak gdyby potwierdzeniem spostrzeżeń zaczerpniętych z literatury światowej, a odnoszących się do omówionych przykładów stosowania elewacji z płyt marmurowych i wapieni w środowiskach wielkomiejskich w USA, Finlandii i Francji. Wyniki długoletnich obserwacji poczynione na elewacjach w kraju oraz informacje na temat stosowania tych surowców za granicą wykorzystano przy opracowaniu normy PN-B-11203 Materiały kamienne płyty do okładzin pionowych zewnętrznych i wewnętrznych. W normie ustanowionej w 1997 roku przyjęto, że marmury i wapienie zbite jako skały węglanowe, najbardziej reagujące na niszczące działanie atmosfery oraz charakteryzujące się dużym współczynnikiem rozszerzalności cieplnej nie nadają się do produkcji płyt przeznaczonych na okładziny elewacyjne. W środowisku mocno zanieczyszczonym najlepiej zachowują się skały magmowe, a także niektóre odmiany piaskowców. Świadczą o tym budowle, które przetrwały do dzisiaj w stanie dobrym. Przykładem może być wybudowana z piaskowca w 1937 roku elewacja starego budynku Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie oraz szereg obiektów zabytkowych w Polsce. Dużym problemem wydaje się być zastosowanie surowców przypadkowych, nie sprawdzonych w środowisku, często sprowadzanych z daleka, a podjęte decyzje o ich zastosowaniu są pewnego rodzaju eksperymentem, który może drogo kosztować. Polska jest krajem bogatym w surowce skalne, które w wielu przypadkach zostały sprawdzone w środowisku i należałoby się zastanowić nad szerszym ich zastosowaniem.
Bibliografia:
Zdzisław Małecki „Materiały budowlane i mechanizmy ich korozji. Trwałość, korozja, renowacja”, Renowacje, 5/1999
Julian Tokarski „Skały węglanowe”, Kamień i Wapno, 5/47.
Raymond Perier „Wewnętrzne pękanie ziarniste zagrożenie dla fasad marmurowych” Le Mausollee, 9/1995
Techniczny przewodnik dla racjonalnego stosowania marmuru. Mediolan 1972
„Obliczenia konstrukcyjno-wytrzymałościowe węzła kotwiącego okładziny kamiennej”, Politechnika Krakowska, Wydział Inżynierii Lądowej, Kraków 1988
PN-B-11203:1997, Materiały kamienne. Elementy kamienne; płyty do okładzin pionowych zewnętrznych i wewnętrznych.
DIN 18516 cz.3 Okładzina ścian zewnętrznych, wentylowanych od wewnątrz. Naturalny kamień obrobiony. Wymogi, wymiary.
M. Marszałek, „Pożeracze zabytków”, Dziennik Polski, 21.11.2000 r.
Budynek zlokalizowany jest w śródmieściu Krakowa, w dawnej dzielnicy IV Piasek przylegającej od zachodu do nie istniejących już na tym odcinku murów miejskich, a stoi na rogu ulicy Biskupiej (7) i Serano Fenn'a (1). Dom zbudowano na przełomie XIX i XX wieku w stylu historyzującym z neorenesansowym wystrojem elewacji, a w roku 1999 wpisano go do rejestru zabytków architektury pod numerem A-1103. Obecnie w budynku znajduje się Konsulat Federacji Rosyjskiej. W przeszłości dom ten był własnością prof. Juliana Makarewicza (znanego konserwatora dzieł sztuki), przed I wojną było tu kasyno gry, w międzywojniu konsulat węgierski, a po II wojnie dom stał się wielorodzinną kamienicą czynszową. Kosztem i staraniem obecnego właściciela zmodernizowano część istniejącą i „rozbudowano” ją poprzez: adaptację piwnic (zwiększenie wysokości uzyskano obniżając posadzkę z równoczesnym wzmocnieniem fundamentów i ceglanych sklepień), „nadbudowę” II piętra polegającą na adaptacji strychu (obniżono w tym celu strop nad I piętrem), dobudowę skrzydła/przewiązki łączącej istniejącą bryłę z sąsiednim budynkiem, do przewiązki dodano podcień/loggię, a następnie loggię przerobiono na oszkloną werandę, ostatecznie w końcowej fazie remontu adaptowano całość na Konsulat Federacji Rosyjskiej, czyli biura i część mieszkalną dla pracowników. Program i biznesplan właściciela, dokumentacja projektowa oraz przedsięwzięte działania cały czas uwzględniały uwarunkowania konserwatorskie i architektoniczne wynikające z lokalizacji obiektu, potencjalnej funkcji użytkowej przesądzonej cechami architektonicznymi i planem przestrzennym miasta oraz walorów architektonicznych, artystycznych i historycznych samego zabytku. 
Prowadzono więc roboty zabezpieczając konstrukcję, modernizując lub rozbudowując instalacje, ponownie wykonując roboty wykończeniowe i detale architektoniczne z wyjątkiem zachowanych zabytkowych elementów poddanych zabiegom konserwacyjnym. W zakresie robót wykończeniowych na wniosek właściciela i przy akceptacji konserwatora podwyższono standard wykończeniowy. Potrzeba wykonania konserwacji detali architektonicznych wraz z tendencją do stosowania materiałów budowlanych wysokiej jakości były genezą stosunkowo szerokiego zakresu robót kamieniarskich. Prace te na zlecenie generalnego wykonawcy DOM-BUD z Krakowa wykonała Pracownia Kamieniarska Konserwacji Kamienia Adam Rybak ARKAM. Podwyższając standard obu elewacji od ulicy zaprojektowano i wykonano kamienny cokół „głównego” budynku w miejsce zwykłego tynku wapiennego. Tynk ten skuto, a po odkopaniu murów fundamentowych całość poddano osuszeniu/odgrzybianiu uzupełniając część podziemną o współczesną izolację przeciwwilgociową. Płyty okładzinowe cokołu z piaskowca „Sobolów” o wysokości do ca 140 cm („w całości” tj. bez spoin poziomych) zamontowano w odległości 3 cm od lica muru istniejącego - pustka powietrza, a całość zwentylowano pustymi spoinami pionowymi szerokości 5 mm. Płyty zamocowano na systemowych markach ze stali nierdzewnej. Elewację współcześnie dobudowanej „przewiązki” zaprojektowano stosując historyzujący detal kamienny tj. boniowanie z typowymi klińcowymi podziałami nadproża o formie łęku odcinkowego oraz gzyms kordonowy nad I piętrem. Powyższe wykonano z piaskowca montując płyty na systemowych markach ze stali nierdzewnej i zachowując dystans 3 cm od izolacji termicznej muru. Pustkę powietrzną, podobnie jak w cokole budynku głównego, zwentylowano przez puste spoiny szer. 5 mm. Na piano nobile elewacji frontowej północnej, nad wejściem głównym zachował się mocno zniszczony balkon kamienny ze zdekompletowanym detalem, w tym bez ani jednej tralki balustradowej. Konstrukcja balkonu wymagała wzmocnienia kamiennych wsporników oraz trzyczęściowej płyty kamiennej. Prace te wykonano w oparciu o ekspertyzę statyka miejskiego. Wsporniki po przewierceniu (dł. ponad 2 mb) zakotwiono/sprężono prętami ze specjalnej stali nierdzewnej, przerwę pomiędzy otworem i prętem wypełniono pod ciśnieniem odpowiednim spoiwem, a gniazdo śruby od czoła wspornika uzupełniono kamieniem. Wszystkie zachowane elementy kamienne oczyszczono i zaimpregnowano. Płytę zaizolowano poziomo papą zgrzewalną i po wykonaniu obróbek blacharskich z blachy cynkowo-wanadowej pokryto posadzką z piaskowca. Dodano cokolik od strony muru, a ułożoną ze spadkiem posadzkę zaimpregnowano i odwodniono nowo wykonanymi kanalikami ukrytymi w cokole balustrady. Problemem był brak tralek oraz ikonografii wystarczającej na ich rekonstrukcję. Architekt w porozumieniu z konserwatorem zaprojektował tralki i ich profil wzorując się na analogicznych krakowskich balustradach, a firma Arkam wytoczyła nowe tralki z „pińczaka”. Schody i wejście boczne po stronie wschodniej pierwotnie prowadziły tylko na parter, a bieg schodowy (piaskowiec masyw, mocno zniszczony) był szerszy, równy długości zachowanego, kutego, oszklonego, pulpitowego daszku. Wtórnie schody te zwężono zachowując kamienne stopnie, a usuwając autentyczne murowane balustrady oraz dorobiono zewnętrzne schody zejściowe do piwnicy. Stan techniczny nadal pozostawał zły, przeróbka była samowolą budowlaną, a geometria nie odpowiadała przepisom prawa budowlanego. Stan obecny po 
remoncie jest wynikiem przeprojektowania całego zespołu wejściowo-zejściowego, rozbiórki wszystkich elementów konstrukcji (aż do pustego wykopu) i wykonania ich ponownie zgodnie z zasadami sztuki. Tak więc nowo wykonywaną żelbetową konstrukcję obłożono piaskowcem „Sobolów”, balustrady uzupełniono mosiężnymi pochwytami, zakonserwowano stolarkę wejścia i kute kraty nadświetla, poddano renowacji ślusarkę daszku wraz z kutymi detalami i zastępując szkło zbrojone kanałowym poliwęglanem, a w końcu dorobiono kutą furtkę zamykającą zejście do piwnicy.Prace kamieniarskie na licach balustrad wykonano w technice jak cokół budynku, biegi schodowe składają się ze stopnic i podstawek, kopertowe czapki słupków i dwuspadowe nakrywy są masywem. Nakrywy wachlarzowych schodów na parter są wykonane metodą „rzeźbiarską” ze względu na kręcenie w poziomie według „r” i równocześnie w pionie, w ślad za spadkiem biegu. Istniejące wewnętrzne kamienne schody wejścia głównego w sieni wejściowej poddano renowacji. Po ich demontażu okazało się, że już podczas budowy kamienicy wykuto je za krótkie o kilka centymetrów, co zostało zamaskowane odpowiednim spoiwem u podnóża cokołu z zaprawy imitującej kamień naturalny. Ze względu na zachowany historyczny bogaty wystrój sieni tj. stiukową ornamentację ścian, kamienny bieg schodowy prowadzący na poziom parteru oraz stylową stolarkę bramy z witrażem w nadświetlu, szczególnie starannie zakonserwowano lub uzupełniono kamieniarkę tego wnętrza. Po oczyszczeniu/skuciu stopni istniejących i po ich przedłużeniu/doklejeniu o ca 10 cm i po dorobieniu 1 brakującego stopnia, całość ponownie zmontowano na nowym, żelbetowym biegu; stary murowany bieg z cegły ceramicznej na zaprawie wapiennej rozsypał się podczas zdejmowania stopni. Pełny zakres wykonanych w sieni wejścia głównego prac kamieniarskich z piaskowca „Sobolów” to nowy stopień zewnętrzny przed progiem odnowionej bramy, odnowiony i uzupełniony na szerokość bieg schodowy, nowy cokół oraz nowa posadzka podestu dolnego i górnego. Jednym z zachowanych reprezentacyjnych wnętrz parteru jest hol sąsiadujący z sienią wejścia głównego, a dalej ze stylową klatką schodową, wejściem bocznym i tylnym z ganku. Cennymi, zachowanymi elementami wystroju tego holu jest sztukateria sufitu ze stiukowymi neogotyckimi maswerkami oraz kamienny kominek. Oba elementy poddano konserwacji. Kominek oczyszczono i uzupełniono o marmurowy, polerowany blat, o dno paleniska z cienkiej pojedynczej płyty z piaskowca oraz o marmurowy fryz na posadzce oddzielający kamień naturalny od posadzki współczesnej. Małą architekturę części podwórkowej zrealizowano używając tego samego rodzaju piaskowca „Sobolów” co na elewacjach od ulicy. Są to kamienne czapki tynkowych słupków ogrodzeniowych, dwuspadowa nakrywa cokołu ww. ogrodzenia oraz muru oporowego szachtu piwnicznego, schodki zewnętrzne na drewniany ganek wraz z licówką murowanego cokołu tego ganku i jego posadzką. We wnętrzach z polerowanego marmuru „Jura Gelb” wykonano parapety okienne oraz kamienne (marmury, granity) obramienia i blaty okienek podawczych i lad.
Kamień jest chętnie stosowany przez właścicieli rezydencji, domów i kolekcjonerów lubiących otaczać się dziełami natury. Ocena estetyczna niektórych okazów może być porównywalna z cennymi arcydziełami mistrzów. Stosowanie kamienia na fasady i we wnętrzach wpływa na prestiżi zdecydowanie podnosi walory estetyczne takich realizacji. Rodzaj dobieranych materiałów zależy w dużej mierze od towarzyszących uwarunkowań technicznych i klimatycznych. Detale architektoniczne i elewacje budynków częściej zdobią odmiany granitów. Na schody, tarasy i obejścia wokół prywatnych rezydencji chętniej wykorzystuje się mozaiki, imitujące stare, rustykalne powierzchnie. Są one produktem nowoczesnej technologii postarzania kamienia. Ich niewątpliwą zaletą jest bogata oferta rozet i aplikacji kamiennych utrzymanych w antycznej konwencji. Produktom tym towarzyszy szeroka oferta chemii budowlanej, wszelkiego rodzaju impregnatów i krystalizatorów zabezpieczających kamień przed nasiąkaniem, zabrudzeniem i biologicznymi porostami. Ta niezwykle ważna część prac wykończeniowych stanowi istotę żywotności elementów kamiennych.
Lekkie barwy i naturalne odcienie...
Nisza basenu promienieje błękitem szklanych płytek pochodzących z kolekcji Bisazzy. Dekoracyjna listwa ozdobna, Wykonana na specjalne zamówienie inwestora, zamyka tonacje błękitów i płynnie przechodzi w biele i antyczne beże Botticino Antico. Na pionowych, konstrukcyjnych filarach i ozdobnych pilastrach położony został marmur Rossa Portugallo. W swoich ciepłych tonacjach miesza się z kremami Botticino Antico.Zdecydowanie pionowy kierunek barwnych smug charakterystycznych dla odmian Rosso Portugallo zachowany jest na każdym elemencie. Wyselekcjonowanie i położenie kamienia wymagało wiele uwagi i precyzji od wykonawców z zakładu kamieniarskiego Lastrico Jan Ziętek. Inwestycje takich kubatur wymagają wyjątkowej konsekwencji i dbałości
o najdrobniejsze szczegóły.
Po raz kolejny zwycięża magia zestawień drewna i kamienia, a urokowi ich ulegają nawet najwięksi sceptycy. Stabilna i niezwykle dekoracyjna konstrukcja z klejonego drzewa zaprojektowana przez profesora Adama Szymskiego została, zgodnie z oczekiwaniami inwestora, odkryta i uzupełniona o malownicze ornamenty dekoracyjne, wykonane z kamienia.
W egzotycznej herbaciarni...
Tuż przed szklaną ścianą oddzielającą basen od pozostałej części domu wyrasta gąszcz egzotycznych roślin. To ulubione miejsce pani domu, dla której praca i przebywanie w otoczeniu orientalnych gatunków roślin jest rytuałem w codziennej ich pielęgnacji.W tej części łącznika, posadzki wykonane zostały z rustykalnych, marmurowych płytek Rosso Verona. Stanowią one uzupełnienie tonacji beżów i brązów dominujących w części basenowej i wnętrzach domu. Zdecydowana, rudobrązowa mozaika antycznej posadzki idealnie koresponduje z zielenią liści. Tu również widoczne są elementy drewnianej konstrukcji, której lekkości nadają szklane świetliki, łączące kolejne przęsła budowli.
W dniach 10-12.10.2002 odbyła się w Warszawie druga edycja Targów Budownictwa i Wyposażenia Wnętrz. Redakcja naszej gazety była na tych targach obecna jako wystawca licząc na obiecywane przez organizatora (MTW) odwiedziny znacznej liczby architektów i inwestorów. Oczywiście mieliśmy także nadzieję na spotkanie wystawców z naszej branży. Szumne zapowiedzi organizatora okazały się wyłącznie życzeniami. W stosunku do zeszłorocznej edycji targów, które nie należały do najbardziej udanych, tegoroczna edycja okazała się jeszcze mniej atrakcyjna, co wywołuje zdziwienie, ponieważ obiektywnie patrząc targi te powinny należeć do najważniejszych imprez wystawienniczych w Polsce. Powodów jest co najmniej kilka. Po pierwsze - nowo wybudowane centrum targowe jest bardzo nowoczesne i dobrze przygotowane do przeprowadzania imprez typu targi czy wystawy. Po drugie - rynek warszawski należy do najbardziej chłonnych w Polsce. To przecież właśnie w stolicy i jej najbliższym sąsiedztwie ulokowało się najwięcej biur architektonicznych, projektujących obiekty kubaturowe ale również mniejsze realizacje. Ze względów oczywistych w Warszawie znajdują się centrale firm i organizacji prowadzących największe polskie inwestycje. Także ogromna w skali kraju liczba mieszkańców tego miasta i okolic zapewnić może odpowiednią liczbę zwiedzających, co daje szansę wystawcom sprzedaży oferowanych towarów prywatnym odbiorcom. Nie jest przecież dla nikogo tajemnicą, że mieszkańcy stolicy należą w kraju do grona tych najbardziej zamożnych, a więc są potencjalnymi klientami firm kamieniarskich i budowlanych. Dlaczego zatem przy tak korzystnych warunkach nie udaje się zorganizować imprezy na oczekiwanym przez wystawców poziomie? Głębszą analizę pewnie będzie musiał na własne potrzeby przeprowadzić organizator - to pewne. Uczestnikom i zwiedzającym pozostaje jedynie domniemanie przyczyn. Wynik tegorocznej edycji to chyba rezultat słabego startu imprezy w zeszłym roku. Niestety, nie udało się ponownie namówić wystawców z zeszłego roku do ponownego uczestnictwa, zabrakło więc kilku ważnych na rynku warszawskim firm kamieniarskich. W rezultacie wyglądało na to, że targi startują od zera, a przecież standardowo do pozyskanych w zeszłorocznej edycji wystawców powinni dołączyć w tym roku nowi. Dzięki takiemu konsekwentnemu działaniu z każdym rokiem targi mogłyby się rozrastać osiągając właściwą pozycję, wynikającą z miejsca rynku inwestycyjnego Warszawy w skali kraju. Jeśli do tego dołożyć bardzo słabą frekwencję zwiedzających, to w rezultacie organizator niewiele osiągnął, natomiast z pewnością ściągnął na siebie niezadowolenie tegorocznych wystawców, którzy poirytowani jego nieudacznymi działaniami chcieli zrzucić się na opłatę publikacji tekstu, który wyraziłby ich niezadowolenie w ogólnopolskiej prasie. Także fakt - że mimo zapewnień organizatora nie udało mi się zauważyć w mieście ani banerów, ani plakatów, a jak twierdziło kilku wystawców w regionalnej prasie i telewizji również nie było informacji - źle świadczy o kompetencjach osób odpowiedzialnych za rozpropagowanie imprezy (bo jeśli miały to być działania oszczędnościowe, to wyszła z tego bardzo iluzoryczna oszczędność). Rozesłanie ogromnej liczby zaproszeń do inwestorów i architektów (mamy nadzieję, że prawdziwe) to chyba jednak inwestycja, którą należałoby zweryfikować. Wystarczy wyobrazić sobie, że dobre biuro architektoniczne dostaje różnego rodzaju zaproszeń po kilka dziennie i naturalnie odkłada je na półkę. Pochłonięci pracą architekci nie pamiętają ani o ich zawartości, ani o terminach. Zatem w mojej opinii kłopoty targów leżą jednak po stronie marketingu. Co ciekawe, w ostatnim dniu targów pojawiła się większa grupa zwiedzających, ale powodem było rozpoczęcie się w sąsiedniej hali targów mieszkań, gdzie wystawiali się developerzy i firmy handlujące mieszkaniami. Zaznaczyć jednak trzeba tu, że banery informujące o tych targach widzieliśmy na mieście, więc chyba metoda ta jest skuteczna... Czy zatem targi w Warszawie należy uznać za całkiem nieudane? Naszym zdaniem nie, nawet jeden konkretny zwiedzający potrafi spowodować, że wystawca może odnieść pozytywny wynik finansowy z udziału w targach. A kilku ważnych zwiedzających (architektów i inwestorów) odwiedziło nasze stoisko. Do przyjemnych faktów należy zaliczyć fakt otrzymania nagród targowych aż przez dwie firmy kamieniarskie. Firma AWAL uzyskała wyróżnienie za piękny kominek (zgłoszony również do konkursu Świata Kamienia), a firma Skalimex Borów - „Srebrny Kask”.Złośliwych uwag doczekał się organizator od wystawców na temat tzw. bankietu targowego. Faktycznie jego poziom bardziej pasowałby do spotkania studenckiego niż spotkania poważnych ludzi biznesu. Zamieszczenie na zaproszeniu na bankiet kuponu na darmowe piwo i drinka było groteskowym podsumowaniem targów.
Życzymy organizatorom powodzenia w przyszłym roku licząc na głęboką analizę przyczyn słabego poziomu tegorocznej edycji i zmiany w sposobie promocji i przeprowadzenia targów.
Skorzystaj z naszej prenumeraty.
Zamów całoroczną prenumeratę Świata Kamienia!
| 45-837 Opole, ul. Wspólna 26 woj. Opolskie Tel. +48 77 402 41 70 Biuro reklamy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript. Redakcja: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript. |
