Dolomit diploporowy w architekturze Krakowa

Dolomit, obok jurajskiego wapienia, trzeciorzędowego wapienia pińczowskiego, karpackich piaskowców i permskiego porfiru, jest jedną ze skał mających wielosetletnią tradycję stosowania w architekturze Krakowa. To właśnie te skały nadały Krakowowi charakterystyczny koloryt. Być może - za sprawą nie rzucającej się w oczy żółtawo-beżowej barwy - dolomit jest skałą najbardziej niepozorną spośród wyżej wspomnianych. Jak większość krajowych surowców kamiennych i on popadł ostatnio w niełaskę na korzyść importowanych. Większość stosowanych w Krakowie osadowych skał dolomitowych jest wieku triasowego i są to tzw. dolomity diploporowe, należące do środkowej części wapienia muszlowego. W niewielkim stopniu stosowano dolomity kruszconośne z dolnej części tej epoki. Kamieniołomy tych skał znajdują się na północny zachód od Krakowa na obszarze monokliny śląsko-krakowskiej i przedsudeckiej. Miejscami ich pozyskiwania była w przeszłości i jest obecnie okolica Chrzanowa, Jaworzna, Olkusza i Siewierza. Głównie były one wydobywane w Libiążu, a na mniejszą skalę w miejscowościach Bolęcin, Płaza, Jeleń i Niesułowice-Ligota. Dolomit diploporowy jest skałą barwy żółtej, żółto-brunatnej lub niekiedy żółto-rdzawej na świeżym przełamie. Pod wpływem wietrzenia przyjmuje barwę bladożółtą lub żółto-beżową, a w wyniku oddziaływania zanieczyszczeń atmosferycznych staje się po prostu brudny, dzięki porowatej strukturze ułatwiającej jego penetrację. Średnice tych porów wynoszą od ułamków milimetra do kilku centy-metrów, a ich kształty są bardzo zróżni-cowane. Objętościo-wo mogą one stanowić nawet powyżej 20% skały, noszącej wówczas nazwę dolomitu dziurzaste-go. Mimo tej porowatości dolomity diploporowe wykazują dużą odporność na działanie czynników atmosferycznych. Nazwa „dolomit diploporowy” pochodzi od budujących tą skałę glonów z rodzaju diplopora. Szczątki tych zielenic ujawniają się niekiedy na nadwietrzałej powierzchni dolomitu w postaci rurkowatych, zazwyczaj pustych we wnętrzu form paromilimetrowej średnicy. Glony te miały zdolność inkrustowania swojej plechy węglanem wapnia, zmienionym w czasie diagenezy skały w węglan wapnia i magnezu, czyli dolomit. Innymi - dostrzegalnymi makroskopowo - komponentami dolomitu diploporowego organicznego pochodzenia są fragmenty liliowców oraz struktury typu stromatolitowego, powstałe dzięki działalności życiowej sinic, czyli cjanobakterii. O ile szczątkami liliowców są zazwyczaj trochity, czyli pojedyncze człony łodygi lub kielicha tych zwierząt, o tyle struktury pochodzenia sinicowego występują jako równoległe do uławicenia pasy skały nieco ciemniejszej barwy. Są one szczególnie wyraźnie widoczne na wygładzonych płytach tej skały. Znacznie rzadziej zawierają dolomity diploporowe takie skamieniałości, jak: ślimaki, małże, małżoraczki, otwornice i igły gąbek. Przeważnie są to skały o teksturze mikrytowej, czyli o tak drobnym uziarnieniu, że gołym okiem nie rozróżniamy poszczególnych osobników mineralnych; rzadziej mają charakter wak, mikrytowych ziarnitów i dolosparytów. Niekiedy wykazują obecność struktur oolitowych i pseudooolitowych, a także onkolitowych. Niektóre ławice mają charakter tzw. zlepieńca lub brekcji śródformacyjnej. Skała taka składa się wówczas ze spłaszczonych fragmentów dolomitu, średnicy do kilku centymetrów, tkwiących w obfitym lepiszczu o tej samej litologii. Skały o takiej strukturze powstają w wyniku rozkruszenia i niewielkiego przemieszczenia wcześniej zestalonych partii osadu w tym samym zbiorniku sedymentacyjnym. Zlepieniec taki, jako mniej zwięzły, a przez to łatwiejszy w obróbce, bywał wykorzystywany jako surowiec rzeźbiarski. Dolomity diploporowe sporadycznie zawierają również elipsoidalne, brunatne lub beżowe konkrecje krzemienne, średnicy do kilkunastu centymetrów. Wszystkie te strukturalne i teksturalne cechy dolomitu, oraz zawarte w nim skamieniałości, pozwalają określić środowisko jego sedymentacji jako płytki i ciepły, okresowo wysychający zbiornik morski, o charakterze laguny. Większość tych skał ma charakter dolomitu epigenetycznego powstałego w stadium diagenezy pod wpływem oddziaływania roztworów związanych z macierzystym środowiskiem sedymentacji na pierwotny osad wapienny. W Libiążu, gdzie dolomit diploporowy był i jest nadal wydobywany, występuje on w postaci prawie poziomo zalegającego pakietu 50-metrowej miąższości średnio- i gruboławicowych warstw. Kubaturę oraz uzysk bloków w poszczególnych grupach wielkości przedstawia tabela 1. Dolomit diploporowy znajduje zastosowanie jako skalny surowiec budowlany (także w budownictwie hydrotechnicznym), dekoracyjny i drogowy. Stosowany jest jako kamień łamany, łupanka lub kruszywo. Wykonywane są z niego płyty okładzinowe zewnętrznego i wewnętrznego zastosowania na ściany i posadzki, parapety, schody i gzymsy. Stanowi on również obramienia okienne i portale, a także jest znakomitym surowcem rzeźbiarskim. Ze względu na znaczną wytrzymałość wykonywano również z niego krawężniki i kostkę brukarską; był także stosowany na przyczółki mostowe i inne budowle hydrotechniczne. Zestawienie parametrów technicznych dolomitu eksploatowanego przez Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „Dolomit” Sp. z o.o. w Libiążu przedstawia tabela 2. Został on określony według polskich norm jako surowiec średnio-ciężki, mało nasiąkliwy, o średniej ścieralności i wytrzymałości na ściskanie oraz o bardzo dobrej mrozoodporności.

Dolomit z okolic Libiąża stosowano w architekturze Krakowa już od końca XIV wieku. Pięknymi przykładami takiego najwcześniejszego zastosowania jest np. portal i mury kruchty przy kościele św. Katarzyny, czy też niektóre elementy kaplicy św. Trójcy przy Katedrze Wawelskiej. Nieco młodszy, bo pochodzący z XV wieku, jest barokowy, boniowany mur z ozdobnymi bramami, okalający Katedrę Wawelską od strony południowej i zachodniej. Równie dostojnie prezentuje się pochodząca z początku XVII wieku barokowa fasada kościoła św. św. Piotra i Pawła przy ul. Grodzkiej, wykonana w znacznej części z bloków diploporowego dolomitu. Portale i obramowania okien parteru kamienicy Szołayskich na pl. Szczepańskim nr 9 również wykonano z tej skały, stylizując je na epokę baroku. Podobny, ale klasycystyczny portal posiada kamienica przy ul. św. Marka 8. Dolomit z Libiąża stanowi także do drugiego piętra fasadę dawnej Powiatowej Kasy Oszczędności na rogu ul. Reformatów i placu Szczepańskiego 5. Użyto go również w roku 1961 przy rekonstrukcji trzech wykuszy, znajdujących się na wieży Ratusza na wysokości pierwszego piętra.

Wiele ulic Krakowa posiada krawężniki wykonane z dolomitu diploporowego. Można je bardzo łatwo rozpoznać po charakterystycznej żółtej barwie. Znajdują się one np. na ulicach: Reymonta, Łobzowskiej, Smoleńsk, Łokietka, Zegadłowicza, św. Tomasza i wielu innych. Autorowi nie udało się natomiast odszukać nawierzchni wykonanej z kostki brukowej z tego dolomitu, na wzór bruku położonego latach dwudziestych XX wieku na placu przed Dworcem Głównym PKP.

Spośród wielu innych inwestycji - wykonanych w Krakowie z zastosowaniem dolomitu diploporowego szczególnie dwie wyróżniają się utylitarnym i estetycznym znaczeniem. Pierwsza, to mury przeciwpowodziowe i inne budowle hydrotechniczne wzniesione wzdłuż Wisły na początku XX wieku; druga, to ozdobne pasy płyt tej skały w nawierzchni Głównego Rynku Krakowa, pochodzące z okresu jego przebudowy w latach 1961-63. O ile pierwsza broni skutecznie Krakowa przed powodzią, o tyle druga wkrótce ma ustąpić miejsca innej nawierzchni. Z kolei do najbardziej monumentalnych budowli, na fasady których użyto dolomitu diploporowego, należą gmach Muzeum Narodowego przy al. 3 Maja, a przede wszystkim secesyjny budynek byłego Muzeum Techniczno-Przemysłowego na ul. Smoleńsk nr 9. Fasada tego ostatniego charakteryzuje się szczególnie bogatym wystrojem rzeźbiarskim portalu głównego wejścia i wjazdowej bramy. Mimo upływu prawie 100 lat od jej wykonania wszystkie detale architektoniczne znajdują się tu w znakomitym stanie zachowania.

W najnowszych czasach dolomit diploporowy posłużył do zewnętrznego oblicowania przedsionka Szpitala Kardiologicznego przy ul. Krupniczej i elewacji bocznych ścian tego budynku. Został również wykorzystany do przebudowy Placu Centralnego w Nowej Hucie.

Opracowano w ramach tematu nr 11.11.140.808 działalności statutowej Zakładu Geologii Ogólnej i Matematycznej Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.

• « poprz.
• nast. »