WSPÓŁCZESNY NAGROBEK - INSPIRACJE I TRADYCJA

Współczesność. Charakteryzuje ją przede wszystkim pełna dowolność formy, materiału, różnorodnych technik wykonawstwa. Z jednej strony podążanie za tradycją i powielanie dawnych wzorów, z drugiej zaś próba wyjścia poza kanon, oderwania się i tworzenia czegoś nowego. Częściej niż kiedyś spotykamy się z dużą indywidualizacją, niekoniecznie w pozytywnym aspekcie. Współczesność w nagrobkarstwie powinno cechować myślenie o formie, dbałość o detal, jakość wykonania. Jednak przykłady dobrej małej architektury na współczesnym cmentarzu, to ciągle wyjątki potwierdzające regułę, regułę chaosu, braku edukacji plastycznej, braku rzemieślników i świadomych inwestorów.

Tym, co pozwala mówić o współczesności, o nowym, jest próba przełamania istniejących skonwencjonalizowanych form, szeroko obecnych w nagrobkarstwie. Kolejne pokolenia kamieniarzy, artystów rzeźbiarzy i architektów, którym przypadło w udziale projektowanie pomników, poszukują sposobu na przełamanie zastygłych form stosowanych w budowaniu nagrobków. Te nowe, współczesne pomniki, które zwracają uwagę, układają się w dwa nurty: inspirowane motywami starego typu, jak np. antyczna kolumnada, ale wykonana, obok kamienia, z użyciem stali i szkła, co nadaje pomnikowi absolutnie nowoczesny charakter, czy motyw krzyża, tyle że wykonanego z metalu w niestandardowej formie lub wykutego w niekonwencjonalny sposób w kamieniu. Parafrazujemy tradycyjne formy poprzez różne materiały czy współczesne pomysły po to, żeby zrobić coś innego.
Drugim nurtem współczesności jest całkowite zerwanie z tym wszystkim, co do tej pory tworzyło spektrum skojarzeń, czyli z motywami krzyża, postaciami Chrystusa, Maryi czy płaczek, w skrajnej wersji przyjmujące nawet kuriozalne formy, jak skaczący delfin.
Ten typ myślenia wypływa z chęci wyjścia poza ramy, bycia indywidualistą, pokazania czasami, że się ma pieniądze, ale chyba przede wszystkim z braku ograniczeń i nadmiaru możliwości. Osoba świadoma formy, inwestor czy kamieniarz, zdolna pokierować pomysłem tak, by były zachowane proporcje, by to była naprawdę forma artystyczna, jest w stanie uzyskać fantastyczny wynik. Ale to znowu pojedyncze przykłady.

 Źródła. Czym w takim razie jest lub powinna być inspirowana forma współczesnego nagrobka, który próbuje oderwać się od dotychczasowych konwencji? W sztuce, w formach artystycznych? Jeśli kształt nowoczesnego nagrobka ma wynikać z myślenia o formie z perspektywy artystycznej, gdzie miejsce dla rzemiosła? Taki kierunek myślenia skutkuje jednostkowymi realizacjami artystów rzeźbiarzy, architektów, niewątpliwie poruszającymi, ale rzadkimi, a więc nie tworzącymi jakości w kategoriach skali.
Ale idąc w kierunku rzemieślnika - nowoczesność dziś, to także prosta, kubistyczna forma. Ważne jest wykorzystanie jakiegoś ciekawego kamienia, dobra jakość wykonania. Rzecz w tym, że prosta forma zawsze się obroni, zawsze będzie ładna i na miejscu, podczas gdy próby tworzenia jakiegoś dzieła przypadkowo, kończą się często tragicznie.
W tym miejscu pozwolę sobie na małą dygresję, pragnąc zwrócić uwagę na fakt, że fatalny stosunek do nauczania estetyki, obecny po obu stronach, tzn. osób obsadzających szkolne wakaty prowadzącego zajęcia plastyki i lekceważących te zajęcia rodziców uczniów, skutkuje opłakanym stanem polskiej rzeczywistości, nie tylko tej związanej z miejscem wiecznego spoczynku. Cóż więc w tym stanie rzeczy można podpowiedzieć tym, którzy czują niepokój związany z bylejakością tej przestrzeni, a mają z tytułu swej kamieniarskiej profesji wpływ na jej kształt? Najlepszą drogą do poprawienia jej poziomu jest wyrobienie w sobie nawyku oglądania przykładów dobrego wykonawstwa, i artystycznego, i rzemiosła.{mospagebreak}

Materiały. Na polskim cmentarzu tradycyjnie stosowano lokalne materiały – piaskowce, granity, sjenity. Stonowane kolory, głównie beż, szarość i czerń, mimo różnorodności form, tworzyły wrażenie ładu przestrzennego. Teraz natomiast dzieje się bardzo wiele, kamienie występują w dużej rozmaitości, wielość ich kolorów stała się znamieniem współczesności – dostępne są materiały właściwie we wszystkich kolorach: żółte, łososiowe, różowe, czerwone, niebieskie, zielone, czasem białe - cmentarz przestał być w sensie kolorystycznym jednorodny. Najgorszą rzeczą w pomnikach powstałych w ostatnich latach jest próba użycia wszystkiego na raz: kolorowy kamień z nadaną bardzo bogatą formą, nadmiernie ozdobne napisy, w efekcie uzyskujemy bałagan i brak harmonii. Bolesną sprawą jest kompletna dowolność we wszystkim inwestora, który może sobie wybrać wszystko, a w tym bogactwie wyboru nikt nie próbuje mu podpowiedzieć, że może jego pomysł nie jest specjalnie trafiony. I w ten sposób otrzymujemy przeróżne udziwnienia.
Należy założyć, że wypośrodkować bardzo bogaty detal, żeby on grał, miał dobrą formę, potrafią ludzie w tym kierunku wykształceni - rzeźbiarze, architekci, oczywiście zdarzają się ludzie z wrodzonym wyczuciem formy i estetyki, ale zazwyczaj jest to kwestia edukacji.
Obserwujemy pewne mody – serduszka, kolumienkowe narożniki, portrety. Polacy boją się prostoty, pustych płaszczyzn, chcą, żeby się dużo działo. Wielu inwestorów w Polsce chciałoby mieć pomnik okazały, bogaty w formie, trochę większy, trochę wyższy i ładniejszy niż sąsiedni, żeby zwracał uwagę, był lepiej widoczny.

Motywy. Z uwagi choćby na fundamentalną pozycję katolicyzmu w Polsce, motywem przewodnim jest zazwyczaj krzyż, ale też często przedstawienia figuralne - Chrystus, Maria, anioł, natomiast bardzo często są one po prostu źle wykonane, więc bardzo tracą w odbiorze, zamiast zachwycać, czasem nawet śmieszą. Innym popularnym motywem są obecne od wieków przedstawienia roślinne – gałązka oliwna, drzewo, róża, bluszcz, często w formie złamanego pnia lub ułamanej łodygi kwiatu, symbolizujące złamane, przerwane życie. W sumie jednak kręcimy się ciągle w tym samym kręgu znaczeń: śmierć i chrześcijaństwo, które nakładają nam pewien sposób postrzegania świata, jego wizję. I to jest ciągle obecne na polskich cmentarzach. Dziś funkcjonuje to w sposób może nie dosłowny, ale to nie jest moim zdaniem świadomy wybór, to że te formy są takie uproszczone, że brak jest detalu rzeźbiarskiego. Jest to podyktowane kwestiami finansowymi i brakami w edukacji. Te pomniki naprawdę rozrzeźbione, fantastyczne sprzed wielu lat, stawiali zazwyczaj możni, których stać było na dobrych fachowców, dobrych rzeźbiarzy, natomiast teraz pomnik stawia każdy. Na pewno ta jego popularyzacja i dostępność wpłynęła na formę. Czasem od "bogatego" pomnika wątpliwej jakości bardziej wymowny byłby brzozowy krzyż.
W naszym kraju przeciętny kamieniarz to chłopak, który po prostu ma odpowiednią siłę fizyczną i jest przyuczony. On nie dokona poprawy jakości formy polskich nagrobków, bo nikt go tego nie nauczył. Dobrym sposobem jest np. zatrudnianie nawet nie przez indywidualnego inwestora, ale przez zakłady kamieniarskie, artystów plastyków, architektów do opracowania kilku nowych wzorów. Kosztowo to nie jest takie obciążające, bo to nie jest wykonywanie za każdym razem czegoś nowego dla kolejnego klienta, tylko jest to opracowanie nowych wyrobów, które pojawią się w większej ilości i zaczną wypełniać cmentarze dobrą formą. Jest jeszcze klient, którego trzeba będzie do tego przekonać. Bardzo często nie ma on świadomości formy, ale w mojej pracy obserwuję, że ludzie dają się przekonać na podstawie wykonanego projektu, wykonanej wizualizacji. Po  prostu często nie wierzą, nie potrafią sobie wyobrazić danego wzoru i dopiero obraz do nich przemawia i przekonuje.
Obawiam się jednak, że nie jesteśmy w stanie wyprzeć w dzisiejszych czasach przy istniejącym poziomie zarobków w naszym kraju produktu, który ma być jak najtańszy, bez zwracania uwagi na jego jakość i formę. Warto zwrócić też uwagę na pewne zjawisko społeczne, które można by określić w ten sposób, że podoba nam się to, co znamy. Jeśli widzimy 50 pomników takich właśnie robionych w Chinach i widzimy trzy inne, to te trzy niekoniecznie muszą się podobać, pomimo tego, że będą bardzo dobre w formie. Jest też pewne grono ludzi, którzy nie chcą się wyróżniać za bardzo. Pomnik może być ciut wyższy, ciut większy, ale wcale niekoniecznie drastycznie inny w formie. Obserwuję taką prawidłowość w architekturze, często domy, proste, jakościowe, z dobrych materiałów, które się podobają architektom, są postrzegane jako "stodoły" przez wielu ludzi i tutaj podobnie sprawa się ma z pomnikami. W tym miejscu nie da się zmienić świata. To jest długi, mozolny proces uświadamiania ludziom, że może być coś innego. Powolne wprowadzanie nowych form, przekonywanie do niej ludzi. Często zupełnie nowa forma na początku jest szokująca, natomiast jeśli się pojawi po raz drugi i trzeci, zaczyna jej być coraz więcej, to ludzie się najpierw do niej przyzwyczajają, a dopiero potem stwierdzają, że im się podoba i chcieliby ją  mieć zastosowaną na pomnikach swoich bliskich.

Joanna Skiba

• nast. »