Barwiony opal ze Szklar (Sudety)

Opal jest bezpostaciową krzemionką (SiO2). Wśród opali naturalnych wyróżnia się odmiany szlachetne, wykazujące efekt optyczny opalizacji, i odmiany pospolite, bez tego efektu. Opale występujące w Polsce należą przeważnie do odmian pospolitych. Największe ich wystąpienia zlokalizowane są w Sudetach. Szczególnie dużo opalu znajduje się w sudeckich masywach serpentynitowych, np. masywie Gogołów Jordanów, masywie Braszowic, masywie Szklar. Ten ostatni światową sławę zyskał dzięki chryzoprazom (zielony chalcedon). Mniej znany jest natomiast z wystąpień opali. Z występujących tutaj odmian, zastosowanie do wytwarzania ozdobnych, unikatowych detali kamieniarskich oraz taniej biżuterii mogą mieć opale mleczny, miodowy, czarny, zielony, opal drzewny, mszysty, hialit i hydrofan. Najbardziej pospolitym jest wśród nich opal mleczny. Dodatkowym walorem tego surowca jest możliwość łatwego barwienia na nieomal dowolny kolor.

Porowatość opalu

Jedną z wyróżniających cech opalu jest jego porowatość; przestrzenie porowe są przeważnie wypełnione wodą. W niektórych odmianach zawartość wody porowej może osiągać nawet 20% wagi. Wodę taką daje się stosunkowo łatwo usunąć poprzez dłuższe suszenie. Jednocześnie jej obecność, jak i jej ilość, mogą istotnie wpływać na niektóre własności fizyczne opalu. Na przykład w miarę postępu suszenia może następować zasadnicza zmiana barwy i przejrzystości oraz wzrost kruchości. Zależnie od indywidualnych własności opalu, proces ten może przebiegać w różny sposób i w różnym tempie; zdarza się, że odbywa się to wolno (nawet kilka lub kilkanaście dni) bądź też bardzo szybko (tylko kilka godzin). Czas suszenia uwarunkowany jest przede wszystkim charakterem porowatości opalu. Obserwacje opalu pochodzącego z nieczynnej kopalni rud niklu w Szklarach koło Ząbkowic Śląskich wykonane mikroskopem optycznym i skaningowym mikroskopem elektronowym wykazały, że porowatość niektórych jego odmian jest bardzo duża i ma dość szczególną morfologię (fig. 1). Na przykład w próbach opalu o barwie mlecznej do wodnistoprzejrzystej stwierdzono gładkościenne pory o charakterystycznie pęcherzykowatym kształcie i znacząco zróżnicowanej wielkości, od całkiem drobnych, nawet poniżej 1 µm do blisko 200 µm (Łapot, 2002). Średnica większości z nich nie przekraczała jednak kilkudziesięciu mikronów. W miejscach szczególnie obfitego występowania stanowiły one nawet ponad 80% objętości opalu. Jednak przeciętnie porowatość takiego opalu nie przekracza zazwyczaj 25 % objętości. W próbach tych duży udział miała także tzw. porowatość laminarna; interpretowano ją jako pochodną warstewkowej budowy zawierającego ją opalu (fig. 2).

Obecność obfitej porowatości w opalu ze Szklar (w odmianach od opalu mlecznego do hydrofanu) daje potencjalną możliwość trwałego jego zabarwienia poprzez wprowadzenie w przestrzenie porowe różnorakich barwników, zarówno organicznych, jak i nieorganicznych. Eksperymenta-lnemu barwieniu poddan o opal hydrofan cięty w niezbyt regularną kostkę oraz formowany w postać kaboszonu. Przed przeprowadzeniem barwienia próbki suszono przez jedną dobę, a następnie przez podobny czas nawilżano wodą destylowaną i ponownie suszono. W wyniku całodobowego suszenia uzyskano opal o charakterystyce opalu mlecznego (fig. 3), podczas gdy podobnie długotrwały proces nawilżania wodą destylowaną przekształcał go w opal o barwie i przejrzystości hydrofanu (fig. 4).Możliwości barwienia opalu ze Szklar oceniono na podstawie kilku prób. Ich rezultat przeszedł oczekiwania. Już zastosowanie niektórych łatwo dostępnych związkówchemicznych, na przykład azotanu srebra, rodaminy, chlorku żelazawego czy żelazocjanku potasu pozwoliło wytworzyć w opalu estetycznie atrakcyjne barwy. Uzyskane barwy okazały się być jednocześnie dość trwałe. Krótkotrwałe barwienie (około 12 godz.) pozwoliło uzyskać barwy (fig. 5):

- ciemnobrunatną (azotanem srebra),

- rubinową (rodaminą),

- szafirową (żelazocjankiem potasu),

- szmaragdową (barwnikiem anilinowym),

- cytrynową (chlorkiem żelazawym).

Wytworzone barwy bardzo przypominają barwy znanych kamieni jubilerskich, np. szafiru, rubinu, lapis lazuli, szmaragdu, ametystu, cytrynu czy morionu. Jedną z prób opalu nasycono także fluorosceiną. W wyniku tego uzyskano opal o bardzo silnej zielonkawej fluorescencji w długofalowym ultrafiolecie (300-400 µm) i o tej samej, lecz mniej intensywnej w krótkofalowym ultrafiolecie (200-300 µm), (fig.6).Z przeprowadzonych dotychczas obserwacji porowatości i eksperymentów barwienia wynika, że opal ze Szklar jest bardzo wdzięcznym materiałem do wytwarzania atrakcyjnych detali kamieniarskich, taniej biżuterii, jak również imitacji. Szersze wykorzystanie tego opalu wymaga jednak jeszcze dalszych prób i eksperymentów, głównie dla dobrania najskuteczniejszych barwników i najkorzystniejszych warunków barwienia oraz oceny trwałości uzyskanego efektu barwnego.