Brukowane Kamieniem (III)-układ rzędowy

W poprzednim artykule omówiony został podział układów brukarskich na mozaiki i desenie. Te pierwsze poddane zostały szczegółowej analizie, natomiast desenie omówiono jedynie w aspekcie geometrycznych uogólnień bez opisu zastosowań i metod brukarskich. Wspomniany podział rozgałęzia się asymetrycznie na zróżnicowane i wymagające osobnego opisu układy brukarskie - mieszczące się w pojęciu deseni oraz w niezwykle bogate plastycznie, lecz pod względem przekształceń formalnych zamknięte odgałęzienie dotyczące mozaik. Wymieniono wśród nich herby i znaki firmowe, ozdobne kompozycje, zarówno geometryczne, jak i przedstawiające oraz różnego rodzaju napisy, daty i znacznie prostsze w swojej formie elementy dotyczące organizacji ruchu - jak przejścia dla pieszych, pasy rozdzielające jezdnie itp. Dalsza klasyfikacja mozaik dotyczyć może zastosowanego materiału (np. kostka kamienna, płyty), barwy (monochromatyczne, dwubarwne, wielobarwne), stylistyki (tradycyjne, współczesne, abstrakcyjne itp.) lub ze względu na pełnione funkcje informacyjne, reklamowe i inne. Jednak kryterium powyższych rozróżnień dotyczy bardziej cech projektu niż technik brukarskich, a sam podział ma charakter często uznaniowy i intuicyjny, nie wprowadza istotnych danych do systematyki układów ani typologii wzorów, w związku z czym nie będzie stanowił tematu dalszych rozważań.Desenie natomiast, pozwalają na prezentację form o mniejszym zróżnicowaniu plastycznym, jednak każdorazowo odmiennych zastosowaniach. Ich klasyfikacja wynika przede wszystkim z cech zastosowanego materiału i wspomnianych możliwości aplikacyjnych. Podstawowym kryterium rozróżniającym wzory brukarskie jest kształt motywu powtarzalnego oraz zasada geometrycznego powielania - wpływająca bezpośrednio na wizualny efekt układu.Najbardziej charakterystycznym i pozornie naturalnym układem wynikającym z kształtu kostki granitowej jest układ rzędowy [fot.1]. Powstaje on przez przesunięcie pojedynczej kostki kamiennej wzdłuż wybranej osi, z zachowaniem mijania się fug w kolejnych rzędach. Świadomie pomijam tu teoretyczną możliwość ułożenia kostki sześciennej w “kratkę”, ze względu na naturalną nieregularność budulca - uniemożliwiającą precyzję wykonania wzoru “dwukierunkowego” oraz ze względów użytkowych. Brak tzw. wiązania między rzędami znacznie obniża trwałość nawierzchni. To oczywiście nie znaczy, że nie powstają próby właśnie takiego wykonywania nawierzchni, zwłaszcza w kontekście współczesnej zabudowy, szczególnie na terenach przeznaczonych dla ruchu pieszego. Jednak interesujące walory plastyczne uzyskuje się jedynie przy bardzo precyzyjnym, wcale nie łatwym, mimo geometrycznej prostoty wzoru - ułożeniu nawierzchni. Pewnego rodzaju usprawiedliwieniem dla tego układu może być wykorzystanie go dla wypełnienia niewielkich powierzchni, gdzie wprowadzenie wiązania wzoru wymagałoby z jednej strony stosowania kostek łącznikowych (rozpoczynających - o tym później) oraz stworzy wyraźne zorientowanie wzoru (równolegle lub prostopadle do wybranej krawędzi). Omawiany układ rzędowy powstaje przez wykonanie kolejnych rzędów z kostki kamiennej zawsze prostopadle do osi brukowanej powierzchni, z zachowaniem - jak już wspomniałem - wyraźnego mijania się fug.Wbrew pozorom jest to materiałowo wymagający wzór. Gwarancją korzystnego efektu wizualnego jest stosowanie kostki regularnej lub uciążliwa segregacja materiału nieregularnego - co w zasadzie przesądza o możliwości wykonywania układu rzędowego tylko z kostki dużej tj. 18/20 lub 15/17, ewentualnie z 8/10 lub 9/11. Do tego dochodzi konieczność stosowania kostek łącznikowych (dłuższych) - rozpoczynających wzór lub kosztowne cięcie pierwszych kostek na połówki (dla zapewnienia mijania się fug).* [rys. 1]. Historyczne układy wykonywane były z kostek tzw. regularnych - sześciennych o boku 7 cali (tzw. siódemek) i uzupełniane dłuższymi kostkami łącznikowymi (tzw. dziesiątki) o wymiarach 7x10 cali (długość kostki nie przekraczała 150 procent jej szerokości) lub z kostki tzw. rzędowej [fot.2.] o długości dwukrotnie większej od szerokości. Dużym problemem wykonawczym zawsze była zmienna geometria drogi, szczególnie łagodne łuki, na których dokonuje się sortowanie kostek promieniście od najmniejszej, do największej - lub stosuje się tak zwane ślepe fugi [fot.3].Kolejną wadą tego układu jest bez możliwość ukrycia niedokładności. Jeżeli wystąpią, są bardzo jaskrawo widoczne. Rzędy wykonane z kostek o różnej wielkości wyglądają, jak źle wykonany wzór, a brak wyraźnego wiązania, przesądza o jego czytelności.Bezwzględną zasadą układu rzędowego jest układanie prostopadłe do kierunku poruszania się. Układanie jezdni lub chodnika wzdłuż jej osi jest niewykonalne organizacyjnie i nielogiczne pod względem eksploatacyjnym. Zarówno siły styczne działające na nawierzchnię (równoległe do osi jezdni) wymagają wiązania wzoru, czyli przesunięcia między kostkami w następujących po sobie rzędach (min. o 1/4 długości kostki), jak i samo ukształtowanie poprzeczne drogi, z charakterystycznymi spadkami odwadniającymi jest wykonalne tylko przy wyżej wymienionym sposobie. Zdjęcie nr 4 jest ilustracją odkształceń wynikających z nadmiernego przeciążenia nawierzchni, która dzięki wiązaniu kostki nie uległa zniszczeniu w kierunku podłużnym, co z całą pewnością miałoby miejsce w przypadku sił działających równolegle do rzędów, lecz nastąpiło osunięcie się kostek w wyniku braku wystarczają-cego oporu na brzegach. Innymi argumentami za właśnie takim kształtowaniem wzoru jest organizacja pracy przy wykonawstwie, wymagająca następujących po sobie czynności, jak korytowanie, osadzanie krawężników, wykonanie podbudowy, zaznaczenie ścieków i wreszcie samo wykonanie nawierzchni, które może odbywać się równolegle na kilku odcinkach, jeżeli istnieje możliwość transportu kostki poboczem, bez uszkodzenia niezagęszczonej podbudowy i nawierzchni. Właściwości te dotyczą nie tylko układu rzędowego, ale wszystkich klasycznych układów brukarskich, które między innym z tych powodów wykorzystują najprostszą możliwą grupę przekształceń, czyli jednokierunkowe przesunięcie podstawowego motywu (w tym przypadku rzędu kostek), w którym wektor przesunięcia jest uzależniony zazwyczaj od wielkości budulca. Pewną deformacją wzoru rzędowego jest tak zwany układ “jodełkowy”. Wykonywany z rzędów układanych pod kątem 45 stopni do krawężnika i przełamany symetrycznie w osi jezdni [fot.5]. Stosowano go głównie ze względów estetycznych oraz dla podkreślenia osi jezdni - niewidocznej w klasycznym układzie rzędowym. Trudność tego wzoru wynika z konieczności stosowania nie tylko kostek łącznikowych w osi, ale i tzw. infuł na rozpoczęciu [fot. 6 i 7] - umożliwiających układanie kostki pod kątem 45 stopni. Pewnym uproszczeniem jest wykorzystanie kostki łącznikowej przycinanej w kształcie trapezu (nigdy trójkąta) [fot. 8 i 9]. Specyfiką układu rzędowego jest znaczna sztywność geometryczna wzoru, wcale nie charakterystyczna dla układu komunikacyjnego miast i zasad poruszania się pojazdów, dla których cechą charakterystyczną jest ograniczona zdolność do manewrowania, określona jako minimalny promień skrętu, a jej konsekwencją miękka, czasem wręcz organiczna geometria dróg. Klasyczny układ rzędowy dysponuje jednak interesującym wzornikiem rozwiązań zarówno skrzyżowań jak i łuków i zatok postojowych. Generalną zasadą jest wykorzystywanie kostek prostopadłościennych o niezmiennej szerokości, charakterystycznej dla całych rzędów i zróżnicowanej w zależności od potrzeb długości oraz kostek specjalnych - w kształcie trapezu o kącie nachylenia boku skośnego nie mniejszym niż 45 stopni [rys. 2]. Wszelkie “kliny” są nietrwałe i wizualnie niekorzystne. W miejscach nadmiernych skosów wbudowuje się kostkę prostopadle do rzędów jedną w miejsce dwóch rzędów .Analogicznie wygląda budowa łuków lub wykonuje się je ze specjalnie sortowanego materiału od kostki najwęższej do najszerszej, a w miejscach gdzie szerokość kostki największej uzyskuje dwukrotną wartość wymiaru kostki najmniejszej rozpoczyna się dwa nowe rzędy. Innym sposobem wykonania zabruków na trójkątnych wycinkach koła jest zmiana kierunku rzędów i ułożenie kostki równolegle do osi łuku. Skrzyżowania tradycyjnie wykonywano na dwa sposoby - w przypadku dużej dysproporcji wielkości między ulicą główną i bocznymi - ulica główna zachowywała ciągłość wzoru, a ulica boczna dochodziła swoim układem tylko do linii ścieku. Najczęściej jednak na skrzyżowaniach (szczególnie równorzędnych pod względem szerokości ulic) wykonywano układ kopertowy. Powody można by wymienić dwa:

1. interesujący efekt plastyczny “koperty”, czytelny dla użytkowników drogi i informujący o miejscu skrzyżowaniu;

2. ze względu na skomplikowane ukształtowanie wysokościowe skrzyżowań składające się z przenikania dwóch przecinających się fragmentów walca - tworzących kształt przypominający sklepienie klasztorne, a w rzucie właśnie dwie przecinające się przekątne, czyli logiczny dla wykonania “koperty”.

Układ rzędowy jest w sposób oczywisty charakterystyczny dla jezdni, rzadziej chodników - ze względu na wykorzystanie kostki dużej, ciężkiej - w związku z czym nieekonomicznej, przenoszącej znaczne obciążenia od ruchu kołowego, a również niewygodnej dla ruchu pieszego. Obecnie jednak stosowany jest w przestrzeniach staromiejskich centrów i najczęściej na ulicach o funkcji deptaków, co wymaga szczególnej precyzji wykonania.Cechą charakterystyczną wszystkich układów, a w szczególności rzędowego, jest konieczność stosowania obsadzki - rzędu kostki/kostek (1, 2, 3 rzędy) układanych równolegle wzdłuż krawężnika, pełniących najczęściej funkcję ścieku podłużnego. Pod względem estetycznym jest to istotny detal ograniczający przestrzeń wzoru - nie tylko w ramach granic zewnętrznych, ale też wokół studzienek, słupów oraz elementów małej architektury . Wizualnie zapewnia on precyzyjne dostosowanie układu do nawet najbardziej skomplikowanej geometrii, tworząc jednocześnie elegancką oprawę wzoru. W przypadku układów charakteryzujących się pewnym rygorem geometrycznym wynikającym z kształtu budulca - przenoszą one trudne do wybrukowania miejsca w głąb nawierzchni, oddalając je tym samym od miejsc zakończenia wzoru - szczególnie widocznych w ramach całego układu. Piękno wzoru wymaga stosowania zarówno dobrego jakościowo materiału, znajomości detalu, jak i staranności i precyzji wykonania. Mylny jest pogląd, że doskonałość materiału brukarskiego widoczna na przedwojennych ulicach jest obecnie niedościgniona. Kłam tak postawionej tezie zadaje analiza układów w miejscach remontowanych. Scalone zaprawą większe fragmenty nawierzchni po odwróceni spodem do góry ukazują jak bardzo zróżnicowany pod względem wielkości był wbudowany materiał i jakich nakładów pracy wymagało dopasowanie poszczególnych elementów pod względem wielkości. Ujawnia przede wszystkim jak doskonałe było niegdyś rzemiosło reprezentowane przez brukarzy - niestety na coraz mniej licznych przykładach przedwojennych ulic, których fragmenty powinny być zachowane, eksponowane i objęte szczególną ochroną, niemal na prawach dotyczących historycznych elewacji. Można tam obserwować materiał nie występujący obecnie w sprzedaży, jak “infuły”, kostki łącznikowe lub kostki podkreślające oś jezdni - z wyżłobionym licem, zalanym zaprawą cementową barwioną w masie - umożliwiającą stworzenie trwałego pasa rozdzielającego . Innym przykładem są czarne kostki bazaltowe, które były wykonywane w formie odlewów sześciennych z topionego bazaltu - charakteryzujących się idealnym wymiarem oraz spieczoną porowatą, połyskującą powierzchnią lica . W miejscach oddalonych od złóż granitu, gdzie obrobiony kamień był i jest mniej dostępny, często stosowano połączenie układu rzędowego z nawierzchnią z polnych kamieni. Są to wyjątkowe przykłady komponowania najczęściej ciągów pieszych i jezdni z kostki kamiennej oraz pobocza z polnych kamieni. Uzyskane w ten sposób efekty są znakomite i szczególnie charakterystyczne dla pewnych regionów Polski. Tak wykonywane nawierzchnie charakteryzuje bogactwo kolorystyczne, ciekawy kontrast faktur i układów kamienia łupanego oraz nieobrobionego. Zazwyczaj dobrze wpisują się w kontekst zabudowy historycznej, szczególnie gdy mury budynków wykonywane były z kamienia polnego.Podkreślenia godną jest tu wspólna cecha tych dwóch skrajnie różnych układów. Wywodzi się one z zasady najłatwiejszego możliwego sposobu brukowania, wynikającego z cech użytego budulca, co podkreśla zarówno różnorodność materiału, jak i logikę układów. Oczywiście bruki z kamienia polnego nie są w myśl definicji deseniami, regułą ich tworzenia jest segregacja wielkościowa zakopywanych w podbudowie kamieni oraz konieczna staranność zapewniająca zminimalizowanie wielkości spoin między nimi. Omawiam je przy okazji układu rzędowego, gdyż tylko z tym układem dobrze się komponują, na zasadzie kontrastu między formą regularną oraz miękką, nieco nawet chaotyczną.