Dzieje pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie

W środku placu Matejki, skąd droga królewska na Wawel, wznosi się od 1910 roku pomnik króla Władysława Jagiełły zwany pomnikiem Grunwaldzkim. Ku uczczeniu pięćsetnej rocznicy zwycięstwa pod Grunwaldem ufundował go znany kompozytor i wielki patriota Ignacy Jan Paderewski, który wielokrotnie koncertował w Krakowie, darząc to miasto dużą sympatią. Pomysł uczczenia chwały oręża polskiego nosił w sobie Paderewski już od 1870 roku, jednakże realnych kształtów nabrał on w 1909 roku. Po latach kompozytor wspominał: “mając dziesięć lat, czytałem opis bitwy pod Grunwaldem, stoczonej w 1410 roku w czasie wojny z Krzyżakami. Bitwa ta była olbrzymim zwycięstwem polskim. Przyszło mi wtedy na myśl, że skoro 1910 roku będzie pięćsetna rocznica tego zwycięstwa byłoby wspaniale, gdybym mógł uczcić tę wielką rocznicę wzniesieniem wielkiego pomnika”. Pracę nad nim zlecił młodemu rzeźbiarzowi Antoniemu Wiwulskiemu, działającemu w Paryżu. Modele i odlewy pomnika wykonano w pracowni rzeźbiarza w Paryżu. Przy projektowaniu tego monumentu artysta wzorował się na pracach Brunona Schmitza, twórcy wielu niemieckich pomników. Przy wykonywaniu pomnika Wiwulskiemu pomagali dwaj młodzi artyści, wychowankowie paryskiej Ecole des Beaux Arts Bolesław Bałzukiewicz i Franciszek K. Blacke, służąc mu pomocą w czynnościach technicznych. Prace architektoniczno - budowlane zostały powierzone znanemu architektowi i budowniczemu dr. Janowi Sas - Zubrzyckiemu.Granitowy cokół powstał we francuskich pracowniach kamieniarskich firmy “Le granit” z Abaiville. Czerwono - niebieski granit pochodził ze szwedzkich kamieniołomów francuskiej firmy Vanevick na południu Szwecji. Podróż, jaką odbyły granitowe bloki ze Szwecji do Polski, nie obeszła się bez przeszkód, z powodu pruskich urzędników. Granit transportowano statkiem przez Bałtyk do Szczecina, skąd koleją miał dotrzeć do Krakowa. Celnicy pruscy przekręcili w listach przewozowych treść zapisu określającego zawartość przesyłki - zamiast granit napisali marmur. Austriaccy celnicy znani ze skrupulatności - nie ustępującej pruskiej - ze zdziwieniem skonstatowali, że w wagonach znajduje się granit, nie zaś marmur. Fakt ten spowodował przetrzymanie transportu w drodze, obfitą korespondencję oraz zwłokę w dostawie kamienia. Transportowe nieporozumienie wkrótce zostało wyjaśnione, na plac Matejki zwieziono bryły szwedzkiego granitu i rozpoczęto prace przy wznoszeniu granitowego cokołu, na który zużyto blisko 300 ton kamienia. Majster budowlany Sokołowski pod nadzorem dr. Zubrzyckie-go kierował pracami. W końcu maja 1910 roku wszelkie roboty budowlane wraz z montażem cokołu były ukończone, minęło zaledwie pięć miesięcy od chwili wyznaczenia miejsca pod pomnik. Pomnik Grunwaldzki, mimo akcentów antyniemieckich, nie był dziełem o wydźwięku rewizjonistycznym. Tak o tym mówił Paderewski podczas odsłonięcia: “dzieło, na które patrzymy, nie powstało z nienawiści. Zrodziła je miłość głęboka do Ojczyzny, nie tylko jej minionej wielkości i dzisiejszej niemocy, lecz i jej jasnej, silnej przyszłości”. Fundatorowi przyświęcała myśl wyryta na cokole pomnika: “Praojcom na chwałę, braciom na otuchę”. Pomnik składał się z monumentalnego cokołu zwieńczonego odlaną w brązie postacią siedzącego na koniu króla Władysława Jagiełły. Od strony Barbakanu widzimy figurę Wielkiego Księcia Witolda, u stóp którego spoczywa śmiertelnie ugodzony Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Ulrich von Jungingen. Po bokach cokołu z lewej grupa litewska, a z prawej polska, od strony zaś kolegiaty św. Floriana postać chłopa zrywającego pęta. Całość dopełniają tarcze z herbami Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzi, głównych nacji biorących udział w bitwie grunwaldzkiej. Odsłonięcie pomnika nastąpiło 15 lipca 1910 roku podczas patriotycznej uroczystości 500. rocznicy Grunwaldu. W uroczystościach trwających trzy dni uczestniczyło około 150 tysięcy osób ze wszystkich zaborów i z zagranicy. Pomnik stał na reprezentacyjnym placu Krakowa przez niespełna trzydzieści lat, aż przyszedł wrzesień 1939 roku. W mieście będącym stolicą Generalnej Guberni los wielkiego monumentu przypominającego okupantowi klęskę, a Polakom czas chwały i zwycięstwa był przesądzony. Na początku kwietnia 1940 roku pomnika już nie było. Plac Matejki ogołocono z pierwszego w Polsce monumentu postawionego ku chwale Grunwaldu, zniszczono największy pomnik Krakowa. Nie bardzo wiedzieli Niemcy co zrobić z uszkodzonymi blokami granitowymi ze zniszczonego pomnika, które tworzyły podstawę i cokół monumentu. Ważące ponad 300 ton, porozbijane bloki kamienia z wyrytymi na nich napisami wywieziono na podwórze budynku przy ul. Oleandry, gdzie stacjonowały w czasie okupacji oddziały niemieckiej policji i tam przetrwały całą wojnę. Przez pewien czas po 1945 roku rozpatrywano projekt wkomponowania zachowanych granitowych bloków w budowany most Grunwaldzki, w tym celu przewieziono część głazów nad Wisłę. Gdy w 1972 roku coraz realniejsze stawały się szanse odbudowy pomnika, zajął się granitowymi bryłami prof. Wiktor Zin. Przy pomocy żołnierzy z 6. Pomorskiej Dywizji Powietrzno Desantowej dokonano selekcji jakościowej bloków, odkryto na ich powierzchni fragmenty napisu “braciom na otuchę” oraz kawałek wyrytego w granicie miecza z frontowej części pomnika. Na granicie z bulwarów nad Wisłą również zachował się napis metryczka firmy kamieniarskiej: “Le Granit Abainville (Menge) France”. Niektóre bryły granitu eksponowane były w Pałacu Sztuki na wystawie ocalałych szczątków pomnika, kilka bloków udało się wykorzystać przy odbudowie monumentu. W drugim tygodniu wolności społeczeństwo Krakowa przyrzekło odbudować zniszczone przez okupanta pomniki. To “słowo honoru” dane w niedzielę 28 stycznia 1945 roku, spełniane było sukcesywnie lecz powoli. Pierwszy wrócił na swoje miejsce pomnik Adama Mickiewicza. W setną rocznicę śmierci poety przypadającą w 1955 roku, jego sylwetka znów pojawiła się na Rynku Krakowskim. Mieszkańcy Drezna postanowili odtworzyć pomnik Tadeusza Kościuszki i w 1960 roku Naczelnik stanął ponownie na wawelskim bastionie Władysława IV. Na swój powrót czekał najdłużej największy ze zburzonych przez hitlerowców monumentów pomnik Grunwaldzki. Jego los niepokoił przez długi czas mieszkańców Krakowa. Do władz miejskich przesyłano dziesiątki listów z żądaniem przywrócenia miastu dzieła Aleksandra Wiwulskiego. W dniu 14 października 1972 roku powołano w Krakowie Komitet Odbudowy Pomnika Grunwaldzkiego, który powołał prezydium do kierowania bieżącymi pracami. Funkcje wiceprzewodniczących powierzono prof. dr. Wiktorowi Zinowi z Politechniki Krakowskiej, oraz doc. dr. Ryszardowi Koriwickiemu z Ośrodka TV w Krakowie. Wstępny harmonogram przy odbudowie przewidywał ukończenie wielkiego przedsięwzięcia w roku 1975 roku. Politechnika Krakowska przyjęła na siebie obowiązek wykonania dokumentacji architektoniczno budowlanej, a Dyrekcja Inwestycji Miejskich III podjęła się sprawować nadzór inwestorski przy robotach inżynieryjnych w czynie społecznym. Rekonstrukcji monumentalnych posągów podjął się artysta rzeźbiarz, prof. Marian Konieczny. Odlewy figur pomnika wykonano w Zakładach Odlewniczych w Gliwicach. Cokół wykonano z pięknego granitu karkonoskiego Michałowice, barwy szaro-różowej z licznymi dużymi ziarnami ortoklazu o zabarwieniu jasno lub ciemnoróżowym, dobrze harmonizującym z architekturą zabytkową.Pracami związanymi z wydobyciem surowca w kamieniołomie, obróbką granitu w pracowniach kamieniarskich oraz przygotowaniem dokumentacji warsztatowej i montażem bloków cokołu zajęła się firma KAMBUD z Krakowa, którą kierował mgr inż. Zbigniew Domosławski. Roboty montażowe kamieniarskie prowadził majster Stanisław Kapera. Nadzór i koordynacje prac z ramienia KAMBUD-u sprawował autor niniejszego artykułu. Ponownego odsłonięcia pomnika, ustawionego na dawnym miejscu dokonano 16 października 1976 roku. Odbudowanie pomnika Grunwaldzkiego stało się symbolem siły polskiego patriotyzmu i narodowej tradycji.