Brukowane kamieniem (II) Mozaiki

Precyzyjne omówienie problematyki zwišzanej z układami brukarskimi wykonywanymi z kamienia naturalnego wymaga wprowadzenia umownej systematyki oraz definicji niektórych pojęć, co umożliwi zarówno podział obszernego zagadnienia na odrębne rozdziały, jak i ułatwi poruszanie się w gšszczu zwyczajowych nazw wyrastajšcych z tradycji rzemieœlniczej. Pierwszy wprowadzony podział rozróżnia nawierzchnie kamienne pod względem zasady ich komponowania na: 1. mozaiki 2. desenie.Mozaikami sš wszelkie kompozycje dekoracyjne i użytkowe - dotyczšce układów figuratywnych i geometrycznych, napisów i informacji poziomych (dot. również organizacji ruchu) oraz najbardziej skomplikowanych “poziomych obrazów” - takich jak herby miast, czy znaki firm.Należy dodać, że używam słowa “mozaiki” w innym znaczeniu niż, funkcjonujšca powszechnie nazwa dla układu z kostki nieregularnej o wym. 3/5 lub 4/6. Mozaika w rozumieniu znanym od starożytnoœci rzšdzi się odmien-nymi od klasycznych układów brukarskich prawami, a definiowana jako tworzenie obrazów z wielobarwnych kamieni - jest sztukš na tyle wyjštkowš wizualnie, że godnš poœwięcenia jej osobnego rozdziału [fot. 1]. Desenie natomiast to te wszystkie układy, w których rysunek elementów kamiennych daje wrażenie uporzšdko-wanych wzorów [fot. 2]. Powstajš one przez transformacje geometryczne na płaszczyŸnie - przesunięcia, obroty i odbicia lustrzane - podstawowego motywu, w taki sposób, aby możliwe było zabrukowanie całej powierzchni. Z matematycznego punktu widzenia istnieje zaledwie 17 grup przekształceń, które wyczerpujš wszystkie możliwoœci przekształceń na płaszczyŸnie, co ciekawe zostało to dowiedzione dopiero w 1924 roku przez George'a Polyę, a znane już było egipskim rzemieœlnikom, którzy niejako eksperymentalnie dowiedli niemożnoœci stworzenia innej symetrii. W aspekcie nawierzchni kamiennych liczba wykorzystywanych grup przekształceń najczęœciej jest ograniczona zaledwie do dwóch, ze względu na “jednowymiarowy” charakter brukowanych nawierzchni, w których głównš rolę odgrywa ich wymiar podłużny. Natomiast wszystkie podstawowe układy brukarskie, takie jak układ rzędowy, segmentowy i rybia łuska reprezentujš w zasadzie tylko jednš grupę składajšcš się z najprostszego przesunięcia wzdłuż osi głównej wzoru, co umożliwia sprawnš organizację pracy i stworzenie czytelnego frontu robót przy pracach brukarskich. Zasada wprowadzonego powyżej podziału na mozaiki i desenie wynika jednak nie tyle z matematycznych uogólnień geometrycznych, ile z rodzaju istniejšcej zależnoœci między budulcem jakim jest kostka granitowa, płyty, czy kamień polny - a docelowym efektem w postaci wybrukowanej powierzchni. Przy mozaikach uzyskany obraz jest celem nadrzędnym, a materiał i sposób jego wbudowania należy podporzšdkować ostatecznemu efektowi. W przypadku deseni, odwrotnie - tak należy opracować rysunek (motyw powtarzalny fot. 3 i 4), aby detal oraz skala podziałów były racjonalne i odpowiednie dla użytego budulca. Szczególnie tyczy się to nieregularnych kształtów zakończonych ostrymi lub rozwartymi kštami utrudniajšcymi wbudowanie kostki szeœciennej. Generalnš zasadš deseni jest zabudowa wydzielonej kompozycyjnie powierzchni jednym asortymentem kamiennym pod względem wielkoœci i kształtu (różnorodnoœć kolorystyczna jest dopuszczalna o ile tak zakłada projekt), przycinanie kostki lub wbudowanie drobnych fragmentów zawsze odbierane jest jako nieprawidłowoœć, która dodatkowo obniża trwałoœć nawierzchni. Desenie wynikajš z technologii i ekonomii wykonania, bezpoœrednio uzależnionych od rozmiarów użytego materiału. Mozaiki natomiast to obrazy, których naturalny kamień jest jedynie ich tworzywem .W historii budowy dróg, ulic i placów trudno byłoby znaleŸć odpowiednie przykłady budowy obrazów w nawierzchni, mimo ich ogromnej popularnoœci zastosowań we wnętrzach wielu okazałych obiektów. Wynika to poza względami ekonomicznymi prawdopodobnie z przesłanek kulturowych oraz warunków higieniczno-sanitarnych miast, dotyczšcych m.in. problemów utrzymania czystoœci, odwodnienia nawierzchni i stosowania zwierzšt jako jedynej siły pocišgowej. Również œwiadomoœć wartoœci przestrzeni publicznej w dzisiejszym rozumieniu jest pojęciem stosunkowo młodym. Innymi względami sš ograniczenia materiałowe. Rzadko występuje w jednym miejscu zróżnicowany pod względem koloru asortyment kamienny, a łatwoœć transportu jest niewštpliwie domenš z historycznego punktu widzenia dnia dzisiejszego. Również traktowanie drogi jako czegoœ niegodnego “po czym się chodzi” odegrało niebagatelny wpływ. Pozostałoœciš takiego podejœcia sš chociażby płyty z placu przed koœciołem œw. Elżbiety we Wrocławiu, gdzie wyryto cyfry, jak mówi przekaz - oznaczajšce kolejno straconych rebeliantów, pochowanych pod nimi dla wiecznego potępienia, przez deptanie [fot. 15]. Ostatnim być może najważniejszym powodem jest niska trwałoœć nawierzchni w porównaniu z trwałoœciš budynków, a stały rozwój komunikacji, a ostatecznie motoryzacji - przyczyniły się do zmiany nie tylko nawierzchni, ale i wizerunku całych miast.Oczywiœcie mozaiki pojawiajš się na dziedzińcach wnętrz antycznych willi i pałaców. W renesansie wykonywano geometryczne kompozycje z płyt kamiennych, powtarzajšce często detal ornamentów œcian, a w czasach współczesnych wymienić jako przykład można mozaiki wykonane w roku 1900 wokół pomnika Adama Mickiewicza na rynku w Krakowie z motywem stylizowanych ornamentów i lilijek andegaweńskich z kostek granitowych i wapiennych .Obecny sposób postrzegania nawierzchni jako istotnego elementu kompozycji przestrzeni zurbanizowanej i podstawy dla budowania tzw. wnętrz urbanistycznych wywołuje znaczne zainteresowanie tego typu elementami plastycznymi. W wielu miastach dokonuje się wymiany nawierzchni historycznych placów i rynków, które tracšc swojš funkcję komunikacyjnš zyskały nowš rangę, przez szczególne wyeksponowanie plastyczne i materiałowe. Wyjštkowe wręcz tego przykłady można zaobserwować np. w Lizbonie, a także bardziej geometryczne w wielu krajach w kontekœcie architektury współczesnej [fot. 16]. W Polsce pod względem bogactwa kolorystycznego i różnorodnoœci kompozycyjnej wyróżnia się perfekcyjnie wykonana posadzka rynku w Polkowicach [fot. 17].Wykonanie mozaiki w istocie rzeczy polega ma wbudowaniu w nawierzchnię zróżnicowanego pod względem barwy i wielkoœci materiału kamiennego, który precyzyjnie wypełnia pola okreœlone odgórnie zadanym rysunkiem.Sztuka wykonania skomplikowanej mozaiki zwišzana jest z:

- przygotowaniem odpowiedniego materiału kamiennego pod względem barwy i wielkoœci

- umiejętnoœciš wytyczenia wzoru na płaszczyŸnie nawierzchni

- precyzjš ułożenia detalu i zastosowania odpowiednich dla skali rysunku uproszczeń.

Przygotowanie odpowiedniego materiału dotyczy przede wszystkim oceny możliwoœci pozyskania materiału o odpowiedniej kolorystyce. Trzeba pamiętać, że charakterystyczne kolory dla niektórych herbów i znaków sš podstawš ich czytelnoœci. Najtrudniejszym do pozyskania kolorem popularnym w heraldyce jest kolor niebieski.Przygotowujšc materiał należy przewidzieć również odpowiedniš wielkoœć kostki - zwykle im mniejsza i bardziej nieregularna, tym jest przydatniejsza dla potrzeb skomplikowanych układów. Jednak piękno wzoru wymaga stosowania materiału o porównywalnej wielkoœci i kształcie.Wytyczenie wzoru wymaga przygotowania szczegółowych rysunków nałożonych na siatkę podziałów - dostosowanš wielkoœciš do skomplikowania szczegółów. Przeniesienie rysunku w miejsce wbudowania dokonuje się przez powtórzenie siatki z rozpiętych na szpilkach sznurków i precyzyjne odwzorowanie rysunku na podbudowie. Wypełnianie wyznaczonych pól kolorystycznych materiałem kamieniarskim powinno odbywać się w sposób możliwie jednolity, również bez akcentowania geometrii układu np. wypełnianie w rzędy, czy widoczne łuki. Najlepszym sposobem jest tzw. dziki układ zachowujšcy minimalnš szerokoœć spoin, œciœle dopasowany do wypełnianego, często nieregularnego kształtu. Kontur pola zawsze powinien być zaakcentowany tzw. obsadzkš czyli rzędem kostki, w zależnoœci od potrzeb - tego samego, lub wyróżnionego koloru. Niezwykle trudne do ułożenia sš detale zwišzane z postaciš ludzkš szczególnie twarze i ręce. Ich ułożenie wymaga niemałej dozy artyzmu, a w konsekwencji również wielu uproszczeń. Pomocnš w zilustrowaniu tej zasady jest analogia z witrażami, gdzie układ pozornie przypadkowo rozmieszczonych drobnych elementów - podkreœla swoim rysunkiem kształt i detal. Próba ograniczania wymiarów materiału kamieniarskiego w celu ułożenia np. oczu zwykle kończy się zagrożeniem nietrwałoœciš mozaiki lub zabawnym - niezgodnym z zamierzeniem - efektem pracy.Szczególny charakter mozaiki zawsze wymaga szczególnej, starannie wybranej lokalizacji oraz ustalenia jej wielkoœci, zwišzanej zarówno z kompozycjš całej nawierzchni, funkcjš terenu oraz oprawš architektonicznš. Istotne jest również odpowiednie zorientowanie rysunku (góra / dół), w stosunku do spadków terenu i charakterystycznych punktów obserwacji. Duże mozaiki oglšdane z poziomu poruszajšcego się pieszo człowieka tracš na czytelnoœci. Skróty perspektywiczne uniemożliwiajš objęcie wzrokiem całego wzoru, jednak może on być czytelny z tarasów, schodów lub okien budynków w zależnoœci od przeznaczenia i możliwoœci obserwacji. Małe mozaiki natomiast tracš czytelnoœć detalu, w zwišzku z wielkoœciš budulca, a niekiedy stajš się karykaturami pierwotnego zamierzenia. Warunkiem atrakcyjnoœci mozaik jest bezwzględna starannoœć ich wykonania. Jest to element nawierzchni przeznaczony do kontemplacji, w zwišzku z czym podlega surowym kryteriom oceny. Wykonywanie napisów dat, nazw miast, instytucji itp. wymaga stosowania specjalnie dobranej pod względem wielkoœci kostki nadajšcej literom ich charakterystyczny kształt. Niestarannie wykonany napis kojarzy się natychmiast z niskš jakoœciš zwišzanych z nim treœci . W przypadku koniecznoœci stosowania małej “czcionki” korzystne efekty uzyskuje się przez wprowadzenie napisów wycinanych lub piaskowanych na płytach kamiennych bšdŸ inkrustacji liter z metali kolorowych. Ważnym również dla uzyskania czytelnoœci wzoru jest nadanie mu odpowiedniej oprawy kompozycyjnej przez wyróżnienie materiałowe. Rama z płyt kamiennych, linie podkreœlajšce osie kompozycyjne, ozdobna rama w postaci specjalnie zaprojektowanego detalu z kostki lub przynajmniej tło o innej tonacji kolorystycznej, sš elementami podnoszšcymi wartoœć plastycznš mozaiki. le wyglšdajš rysunki lokalizowane na tle wzorów o kontrastowo podkreœlonym konturze, łšczšcym się w sposób przypadkowy z podziałami mozaiki . Podobnie niekorzystny efekt tworzy sšsiedztwo wzorów o niższej jakoœci, mieszczšce się w polu obserwacji oraz elementy infrastruktury technicznej, takie jak zawory, studzienki itp. przypadkowo wyrastajšce z płaszczyzny obrazu. Należy również pamiętać, że niektóre znaki - najczęœciej herby - zawierajš symbole kultu religijnego, wizerunki œwiętych patronów, czy znak krzyża i nie powinny być lokalizowane w cišgach pieszych, gdzie ich deptanie może obrażać uczucia religijne przechodniów.Innym rodzajem omawianych mozaik sš znaki firmowe [fot. 20], stanowišce pewnego rodzaju element reklamowy i informacyjny. Należy zachować umiar przed nadmiernym stosowaniem tego typu znaków w przestrzeni miejskiej [fot. 21], ponieważ kamienne chodniki należš do strefy publicznej o “wiecznej” trwałoœci, tworzš wrażeniowš cišgłoœć ulicy, a elementy o charakterze znaczeniowym powinny symbolizować treœci zwišzane z miastem i jego tradycjš oraz funkcjami, które w ocenie społecznej sš charakterystyczne lub godne wyróżnienia. Zmiennoœć funkcjonalna powstajšcych lokali użytkowych, z czasem może tylko prowadzić do dezinformacji lub koniecznoœci prowadzenia prac remontowych. Inaczej na terenach prywatnych, gdzie tzw. logo firmy może się pojawić w sposób dowolny zgodnie z wolš Inwestora. Oprócz herbów, znaków i dat należy wyróżnić elementy dekoracyjne w formie pasów, ozdobnych ram i obrazów o znacznie większych rozmiarach, nie zawierajšce treœci znaczeniowych poza efektem estetycznym. Takie kamienne dywany mogš mieć charakter przedstawiajšcy, operujšcy np. motywami roœlinnymi, lub abstrakcyjny dotyczšcy kompozycji geometrycznych. Pewna nieœcisłoœć założonego na wstępie podziału na mozaiki i desenie pojawia się rozpatrujšc większe kompozycje ozdobne - operujšce motywem powtarzalnym będšcym mozaikš. Sš one więc w myœl definicji deseniami [fot. 31]; innym przykładem sš kompozycje wykorzystujšce podstawowe układy brukarskie jako wypełnienie powierzchni podziałów mozaiki. Prezentowane jednak w niniejszym artykule przykłady wybrano tak, aby nie były one charakterystyczne dla żadnego z klasycznych układów stanowišcych tematy odrębnych rozdziałów.

Spis ilustracji:

Fot. 1. herb Wrocławia

Fot. 2. i 3. deseń komponowany z kół

Fot. 4. herb Augustowa

Fot. 5. herb Polkowic

dr inż. arch. Tomasz Myczkowski

ul. Micińskiego 6a, 51-152 Wrocław

tel./fax. (0-71) 325-50-75

tel. kom. 0 602 53 84 36

e-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

- PROJEKTOWANIE ARCHITEKTONICZNE

- PROJEKTOWANIE NAWIERZCHNI Z KAMIENIA NATURALNEGO

- SZKOLENIA W ZAKRESIE TRADYCYJNEJ SZTUKI BRUKARSKIEJ