Podzielność skał

Jedną z najważniejszych cech fizycznych skał zwięzłych jest ich podzielność. Chociaż często używamy potocznie określenia "lita skała" - to tak naprawdę wszyscy wiemy, że skały jako całość, a więc w masywie, który tworzą, nie stanowią jednolitej całości. Widzimy, że skały są spękane, warstwo-wane, zuskoko-wane - krótko mówiąc, podzielone na mniejsze fragmenty, z lepiej lub gorzej widocznymi gołym okiem płaszczyznami. Cecha ta ma niebagatelne znaczenie z czysto praktycznego punktu widzenia. Projektując sposób urabiania skał nie można nie brać jej pod uwagę. Sposób jej wykształcenia może określać przydatność skał do produkcji różnych asortymentów produktu końcowego. Podzielnością nazywamy zdolność skał do dzielenia się na bloki wzdłuż określo-nych pła-szczyzn. Może ona być widoczna gołym okiem, może się jednak także ujawniać dopiero przy urabianiu, a więc przy zastosowaniu odpowiednich sił. Mówimy więc, że podzielność może być jawna bądź utajona. Podzielność jawna to, inaczej mówiąc, spękania. Mogą one być wykształcone bardzo różnie; na przykład mogą być zaciśnięte, wtedy o ich istnieniu świadczą jedynie rysy na odsłoniętej powierzchni skały. Często jednak są to spękania rozwarte; podzielone wzdłuż nich fragmenty skały są od siebie odsunięte. Taki rodzaj spękań nazywamy szczelinami. Najczęściej są one puste, niemniej jednak możliwe jest też wypełnienie ich różnego rodzaju treścią mineralną. Może to być zarówno zwietrzelina naniesiona przez krążące w szczelinach wody, jak i minerały wytrącone z krążących w nich roztworów (krzemionka, kalcyt). Jeżeli minerały te wypełniają szczeliny całkowicie, spajając obie części skały, to określamy je jako żyły mineralne, a spękania i szczeliny takie określamy jako zabliźnione. Podzielność tworzy się na różnych etapach rozwoju skały. Rozróżnia się podzielność pierwotną, czyli powstałą w wyniku procesów skałotwórczych oraz wtórną,  która jest  wynikiem procesów działających na skałę już po jej uformowaniu się. Podzielność pierwotna jest związana z budową skały. W skałach osadowych przykładem takiej podzielności jest warstwowanie (rys. 1), w skałach metamorficznych natomiast mówimy o łupkowatości. Zarówno warstwowanie, jak i łupkowatość to podzielność jawna. W skałach magmowych sytuacja jest znacznie bardziej skomplikowana. Zróżnicowane warunki krzepnięcia magmy powodują często specyficzny układ minerałów, który może się zaznaczać jako kierunek bądź kierunki ukryte w skale (a więc utajone), które ujawnią się dopiero po przyłożeniu odpowiednio skierowanych sił. Trzeba tu wyraźnie zaznaczyć, że ułożenie minerałów nie musi być zauważalne gołym okiem. Tak jest w skałach granitowych. Każdy, kto widział skalników dzielących bloki granitu na mniejsze fragmenty przy pomocy młotków pneumatycznych, klinów i odpowiednio ciężkiego młota, nie może wyjść z podziwu, jak to jest możliwe. Ludzie ci jednak, przy odpowiednio dużym doświadczeniu, potrafią "wyczuwać" kierunki, wzdłuż których taki podział jest możliwy. Próby dzielenia w przypadkowo wybranych kierunkach mogą się skończyć zniszczeniem bardzo cennego materiału. Taki rodzaj pierwotnej, utajonej podzielności, występującej w skałach magmowych głębinowych nazywamy łupnością. W skałach magmowych wylewnych obserwuje się charakterystyczną podzielność słupową (rys. 2). Tworzy się ona na etapie krzepnięcia potoku lawy po jej wydostaniu się na powierzchnię ziemi. Naprężenia powstające w trakcie krzepnięcia prowadzą do powstania mniej lub bardziej regularnego układu słupów wielobocznych, mierzących w przekroju od kilkunastu do kilkudziesięciu centymetrów (zdarza się jednak, że i powyżej jednego metra). Słupy te są zawsze zorientowane prostopadle do powierzchni potoku lawowego lub ścian komina wulkanicznego, w którym krzepła lawa. Podzielność taka występuje w bazaltach, porfirach i melafirach. Przy bardziej skomplikowanych warunkach krzepnięcia lawy pojawia się podzielność kulista i skorupowa (rys. 3), a także podzielność poprzeczna do wydłużenia słupów. Podzielność słupowa określa ściśle sposób eksploatacji złóż bazaltu, porfiru czy melafiru. Długie otwory strzelnicze wierci się na poziomie eksploatacyjnym zgodnie z wydłużeniem słupów bazaltowych, wykorzystując tym samym podzielność słupową jako kierunek odspajania skały od calizny. Zanik podzielności słupowej lub pojawianie się podzielności kulistej powoduje komplikacje w postaci zwiększonego udziału brył nadwymiarowych. Podzielność wtórna to inaczej spękaniowa. Zwykle jest to podzielność jawna. Jej szczególnym przypadkiem jest podzielność ciosowa. Ciosem nazywamy taką podzielność masywu skalnego, która składa się w przybliżeniu z jednakowo zorientowanych przestrzennie spękań, tworzących tzw. zespół ciosowy. W danym masywie skalnym może takich zespołów ciosowych występować kilka, tworzą one wówczas system ciosowy. Klasycznym tego przykładem jest podzielność masywów granitowych. Już na początku ubiegłego stulecia pracujący na Dolnym Śląsku niemieccy geolodzy stwierdzili obecność powtarzających się systemów spękań w kamieniołomach oddalonych od siebie, ale położonych w obrębie tego samego masywu granitowego.

Swój system spękań (ciosowy) mają kamieniołomy masywu Strzegom-Sobótka, masywu strzelińskiego oraz granitowego. W każdym z tych masywów wyróżnia się zespoły ciosowe:

- pokładowy (spękania prawie poziome, których odległości rosną z głębokością),

- podłużny (spękania o biegu zgodnym

z osią masywu),

- poprzeczny (w przybliżeniu prostopadły do osi masywu).

Utworzony przez te zespoły system ciosowy decyduje o warunkach eksploatacji granitu na bloki, zespoły te "wycinają" bowiem w sposób naturalny bloki w caliźnie granitowej, ułatwiając ich odspajanie, określając jednak także kierunki postępu eksploatacji (rys. 4). Ten sielankowy obraz komplikuje lokalnie obecność innych zespołów ciosowych, zorientowanych poprzecznie do opisanego układu. W zależności od gęstości ich występowania, mogą one w skrajnym przypadku uniemożliwiać eksploatację złoża na bloki, pozostaje wówczas tylko „ścieżka" kruszywowa.

Portugalski przemysł kamieniarski

Wydobycie kamienia naturalnego jest jednym z najważniejszych sektorów portugalskiej gospodarki. Zarówno piękno jak i różnorodność portugalskich kamieni naturalnych oraz wielowiekowa tradycja, w połączeniu z dbałością i do perfekcji opanowaną sztuką ich obróbki, uczyniły z Portugalii jednego z najbardziej liczących się na świecie producentów marmurów i granitów.Aktualnie, Portugalia jest piątym światowym producentem kamienia naturalnego i zajmuje ósmą pozycję na świecie wśród eksporterów tego materiału. Kamieniołomy rozproszone są po całym kraju, niemniej jednak, z punktu widzenia geologicznego i ekonomicznego wyróżnić można złoża wapienno-krystali-czne w rejonie Estremoz, Borba Vila, Vicoca, skąd wydobywane są tak znane marmury, jak Rosa Aurora i Rosa Borba. Portugal-skie marmury i granity odznaczają się dużą różnorodnością pod względem tekstury i tonacji.  Do najbardziej znanych należą marmury występujące pod takimi nazwami handlowymi jak: Molianos, Moca Creme, Vidraco, Semi-Rijo, Alpinina, wydobywane :z centralnego regionu Portugalii, pomiędzy Leiria a Santarem, jak również granity z okolic Portalegre, regionu centralnego i północnego, a także łańcucha górskiego Serra de Monchique w Algarve. Dużym uznaniem cieszą się również wapienie mikrokrystaliczne z rejonu Sintra, mające szerokie zastosowanie w budownictwie i konstrukcji pomników, występujące pod takimi nazwami jak Lioz Abancado, Encarnadao czy Amarelo de Negrais. Inny, szczególny rodzaj kamienia wapiennego znanego pod nazwą Brecha de Tavira, występuje w rejonie Algarve.

Aktualnie ponad 50% wydobywanego kamienia przeznaczona jest na eksport

i wynosi ponad 38 milionów ton.. Na eksport składają się przeważnie produkty gotowe, szlachetniejsze od surowych płyt ciętych: w 1999 produkty gotowe stanowiły 74% całego eksportu, podczas gdy w 1975 nie przekraczały 37%. Największą wartość eksportu nadal stanowią marmury - 59% w 1999, następnie kamień chodnikowy i na krawężniki - 23% oraz granity ponad 16% całkowitej wartości eksportu.  Głównymi odbiorcami Portugalii są kraje Unii Europejskiej. W roku 1999 głównym kierunkiem eksportu portugalskich płyt marmurowych były Włochy - 36% i Hiszpania - 31%, gdzie materiały te są przetwarzane a następnie reeksportowane. Do głównych odbiorców marmuru obrobionego należą kraje: Arabia Saudyjska (30%), USA (12%) i Zjednoczone Królestwo (10%). Należy podkreślić, że wszystkie materiały eksportowe cieszą się dużym uznaniem w Europie i w Stanach Zjednoczonych, ze względu na jednolitość ich struktury, chromatyczność, dobrą jakość i przystępną cenę. W 1999 roku głównymi kierunkami eksportu granitowych płyt ciętych były: Hiszpania (46%), Japonia (12%) i Niemcy (9%), natomiast granitu obrobionego: Niemcy (30%) i Hiszpania (27%). Głównymi odbiorcami bloków są Niemcy (43%), Francja (14%) i Zjednoczone Królestwo (10%).Prawie całkowity eksport płyt kamiennych obejmuje 7 głównych kierunków: Niemcy (36%), Dania (15%), Japonia (9%), Francja (8%), Belgia (8%), Hiszpania (7%) i Zjednoczone Królestwo (4%).

Mocne strony portugalskiego przemysłu wydobywczego kamienia naturalnego:

wieloletnia tradycja wydobycia i obróbki oraz know-how nabyte na przestrzeni lat;

różnorodność kamienia naturalnego oraz istniejące duże zasoby rezerw łatwej eksploatacji;

wysoka jakość kamienia naturalnego, uznana  przez najbardziej wymagające rynki;

wysoka wydajność przerobu, zapewniona przez nowoczesne jednostki wydobywcze.

Piaskowce z rejonu krakowskiego i południowo-wschodniej Polski

Piaskowce z kolejnego rejonu Polski pochodzą głównie z obszaru Karpat fliszowych, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i z terenu Górnego Śląska. Zarówno pod względem budowy, jak i cech technicznych, są bardzo zróżnicowane. Zakres barw również jest rozległy począwszy od jasnoszarych poprzez różne odcienie żółtego i zielonego, skończywszy na ciemnoszarym. Mogą być drobnoziarniste, średnioziarniste aż do gruboziarnistych. Także spoiwo bywa zróżnicowane-krzemionkowe, wapienne, ilaste i mieszane. W zależności od ilości i jakości spoiwa piaskowce te mogą być zwięzłe, zbite lub miękkie i kruche. Oto cechy makroskopowe tych piaskowców. Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej występują piaskowce kościeliskie wykształcone jako piaskowce żelaziste, małozwięzłe i rozsypliwe. Eksploatowane są głównie na lokalne potrzeby w okolicach Wielunia, Praszki, Przymiarek i Nowej Wsi. Złoże występuje także w Zawisnej, a materiał wykorzystywany jest przez przemysł odlewniczy. Piaski i piaskowce różnobarwne w warstwach kościeliskich w okolicach Częstochowy osiągają miąższość 25 metrów, a w pobliżu Wielunia do 35 metrów. Piaskowce karpackie ogólnie nie wykazują zróżnicowania jakościowego, zaznacza się jednak zmienność w obrębie poszczególnych poziomów czy ławic. W budowie Karpat fliszowych wyróżnia się kilka typów piaskowców  - najliczniejsze szarogłazowe 39%, oligomiktyczne 26%, piaskowce arkozowe 24%, typowe szarogłazy 6%, piaskowce kwarcowe 4%, a typowe arkozy stanowią 1%. Piaskowce grodziskie. Wyróżnia się trzy odmiany piaskowców: wapniste, bezwapniste, o spoiwie wapnisto-ilastym. Grodziskie piaskowce występują na obszarze pomiędzy Bielskiem na zachodzie, a Leskiem na wschodzie. Ujemną cechą tego kamienia są liczne wkładki łupków uniemożliwiające rozwinięcie znaczniejszych frontów eksploatacji. Zważywszy na własności fizyczne najlepsze są piaskowce wapniste. Są eksploatowane na większą skalę w Stępinie do produkcji kruszywa drogowego. Kamień budowlany blokowy eksploatowany był w Barwałdzie Górnym. W okolicach Wadowic, Brzeska i Bochni piaskowce grodziskie wydobywano na niewielką skalę na lokalne potrzeby. Piaskowce gezowe bywają białe, cienkoławicowe, wapnisto-krzemionkowe, lekkie i porowate. Lokalnie występują w jednostce podśląskiej. Występują na niewielką skalę. Z kolei w zachodniej części Karpat występują w jednostkach śląskiej i podśląskiej. Pośród tych piaskowców pojawiają się przerosty rogowców. Eksploatacja odbywa się na potrzeby lokalne. Piaskowce gezowe występując w niewielkich ilościach nie dają perspektyw na większy rozwój eksploatacji. Piaskowce lgockie  drobnoziarniste i średnioziarniste o barwie ciemnej, poprzerastane są łupkami. Twarde i rozpadające się na pryzmatyczne bryły piaskowce lgockie eksploatuje się w Węglówce w środkowej części Karpat, natomiast w okolicach Sanoka, Brzozowa i Stępiny wydobywa się materiał na potrzeby lokalne. Przeznaczone są głównie na tłuczeń drogowy i grysy. Odmiany grubiej uławicone stosuje się w budownictwie drogowym i wodnym. Stosunkowo nieduże wydobycie tych piaskowców  jest wynikiem  znacznego udziału w nich łupków. Piaskowce godulskie  średnioziarniste i gruboziarniste o różnym stopniu zawartości glaukonitu mają cienkie wkładki łupków. Dominują w Beskidzie Śląskim i Małym. W kierunku wschodnim coraz bardziej dominują łupki ilaste ostatecznie zastępując niemal zupełnie piaskowce. W zachodniej części Karpat wyróżnia się poziom dolny, środkowe i górne. Piaskowce te mają przeważnie spoiwo krzemionkowe,  podrzędnie także węglanowe i ilaste. W ich obrębie występują też liczne okruchy skał obcych, są więc te piaskowce bardzo zróżnicowane pod względem mineralnym. Obserwuje się przejścia od skał bardziej kwarcowych  poziomu dolnego do piaskowców szarogłazowych w poziomie środkowym. W przeważającej większości  występują piaskowce szarogłazowe i oligomiktyczne, a podrzędne są piaskowce arkozowe, kwarcowe i typowe szarogłazy. Najbardziej korzystne są piaskowce dolnego poziomu. Mają dużą gęstość pozorną, małą porowatość, nasiąkliwość i ścieralność oraz  dużą wytrzymałość na ściskanie. Są dobrym materiałem drogowym. Na dużą skalę eksploatuje się je w okolicy Wisły i Ustronia. Piaskowce z poziomu środkowego wyróżniają się małą gęstością pozorną, dużą porowatością i nasiąkliwością a także niższą wytrzymałością na ściskanie. Z powodu na dużą grubość ławic i łatwość obróbki stosuje się je jako kamień budowlany. eksploatuje się je w okolicach Brennej, gdzie spotyka się specyficzne zielone odmiany. Poziom górny ma znaczne przerosty łupków, co wyklucza je spod eksploatacji. Piaskowce istebniańskie. Są średnioziarniste i gruboziarniste, bywają zlepieńcowate, a barwy są szarożółtej. Dominujące jest tu spoiwo ilaste. Tworzą ławice miąższe na 2-6 metrów, co ułatwia ich eksploatację. Wyróżnia się poziom dolny (piaskowcowy) i górny, gdzie przeważają łupki. Łatwo ulegają wietrzeniu rozsypując się na żwir i piasek. Bardziej zwięzłe odmiany ceni się jako kamień budowlany. Stosuje się je do budowy mostów, obiektów kolejowych i wodnych. Miejsca, gdzie można spotkać ten piaskowiec, to:

Zawada Lanckorońska, Jazowa, Kobyle i Bystre, a także Istebna, Wadowice i Dobczyce. Odmiennie wykształcone są istebniańskie piaskowce w Bieszczadach, gdzie materiał jest zsylifikowany i ma dużą twardość. Piaskowce inoceramowe wchodzą w skład kompleksu  piaskowcowo-łupkowo-marglistego i przeważnie są zwięzłe, drobnoziarniste,  o wykształceniu cienkoławicowym i średnioławicowym. Zabarwione na szarozielono mają  kalcytowe żyłki. Na potrzeby  lokalne można wydobywać je na całym obszarze Karpat fliszowych. Piaskowce ciężkowickie wykazują znaczne zróżnicowanie litologiczne, a występują w obrębie jednostki śląskiej i magurskiej. Pochądzące z jednostki śląskiej piaskowce mają bardzo zmienne uziarnienie. Wzbogacone są w skaleń, spoiwo mają ilaste, ilasto-węglanowe a  niekiedy węglanowe. Kamień ten ma małą gęstość pozorną i wytrzymałość na ściskanie, ale dużą nasiąkliwość i ścieralność. Jest to piaskowiec tworzący charakterystyczne formy ruinowe: np. w Skamieniałym Mieście koło Ciężkowic oraz w Prządkach w pobliżu Krosna. Nieco inne własności mają piaskowce z Dołżycy - mają dużą wytrzymałość na ściskanie i małą nasiąkliwość. Zarejestrowano złoże w Tursku. Piaskowce ciężkowickie z jednostki magurskiej mają największą miąższość na północ od  Suchej, mają duży udział skał obcych,  przez co określa się je jako szarogłazowe  stanowią przy tym ceniony materiał w  produkcji  kruszywa  drogowego. Odznacza się dużą gęstością pozorną, małą, a nawet bardzo małą nasiąkliwością i relatywnie dużą wytrzymałością na ściskanie. Większym  ośrodkiem wydobycia jest Tarnawa Dolna. Piaskowce kliwskie występują w środkowej i wschodniej części Karpat. Ich głównym terenem występowania jest rejon krośnieński i brzozowski. Mają małą wytrzymałość na ściskanie z tego też względu w niewielkim tylko stopniu wykorzystywane są do celów lokalnych. Często stosuje się je w budownictwie monumentalnym.  Piaskowce cergowskie występują jedynie w okolicach Dukli, tworząc pokłady o miąższości do 300 metrów. Scalone są spoiwem wapnistym, a niekiedy ilastym. Są twarde i odporne na wietrzenie  wiąże się to z obecnością silnie przekrystalizowanego kalcytu. Można je stosować do produkcji  kruszywa  łamanego budowlanego i drogowego. Miejsca ich występowania to Iwla, Lipowica, Komańcza i  Dołżyca. Piaskowce krośnieńskie powszechne są na rozległych obszarach Karpat fliszowych w obrębie jednostki magurskiej, śląskiej i skolskiej, w centralnej depresji karpackiej i w fałdach dukielskich. Wyróżnia się trzy poziomy: dolny, środkowy i górny. Łupkowy poziom górny nie ma znaczenia surowcowego. Poziom środkowy to drobnoziarnisty i zwięzły piaskowiec tworzący cienkie ławice z wkładkami łupków. W dolnym poziomie występują piaskowce gruboławicowe, bryłowe, łatwo wietrzeją i niemal całkowicie pozbawione są wkładek ilastych. Eksploatuje się głównie piaskowce poziomu dolnego jako surowiec budowlany. Typowe miejsca występowania: Górka-Mucharz, Barwałd, Harbutowice, Kamesznica, Koniaków, Biecz, Wysoczany, Lutowiska, Słuposiany, Jasło, Łobozew. Piaskowce magurskie występują na obszarze jednostki magurskiej w znacznym rozpowszechnieniu.  Są gruboławicowe i tworzą najwyższe szczyty Karpat Środkowych Pilsko, Babią Górę i Turbacz. Zabarwione są na szaro, połączone są spoiwem ilasto-krzemionkowym, ilasto-wapiennym lub rzadziej wapienno-krzemionkowym. W drobnoziarnistych i średnioziarnistych piaskowcach występują dobrze obtoczone większe ziarna kwarcu oraz fragmenty łupków ilastych, muskowit i ziarna glaukonitu. Bardziej odporne na wietrzenie są odmiany nie mające oddzielności skorupowej i tworzą wyniosłości morfologiczne. Większe wystąpienia są w Korbielowie, Zawoi, Osielcu, Sieniawie, Klikuszowej, Biegonicach, Barcicach, Piwnicznej, Żagiestowie i Muszynie. Piaskowce magurskie stosowane są jako kamień ciosowy do budowy mostów, krawężników i jako materiał  dekoracyjny. W budownictwie drogowym wyrabiany jest z nich brukowiec, tłuczeń i kliniec do budowy dróg betonowych.Flisz podhalański. Wyróżnia się tu trzy serie: zakopiańską, chochołowską i ostryską. Eksploatowano piaskowce wszystkich serii jako surowiec do wznoszenia budynków mieszkalnych i gospodarczych. Wydobywano je w Czarnym Dunajcu, Witowie i Chochołowie oraz w potokach Ciche czy Czarny Dunajec. Występują w cienkich ławicach i poprzekładane są łupkami - utrudnia to ich eksploatację. Mają dobre własności fizyczne i dekoracyjny wygląd. Wiele budynków w Zakopanem i okolicy ma licówki wykonane z tego piaskowca. Arkoza kwaczalska występuje w południowo-wschodniej  części Zagłębia Górnośląskiego w dwóch pasach. Są tu trzy główne obszary występowania arkozy: okolice Libiąża, Wygiełzowa i Kwaczały. Piaskowce z kamieniołomu Barcice nad Popradem koło Nowego Sącza zabarwienie mają szare lub szaroniebieskie z odcieniem oliwkowym, które pod działaniem czynników atmosferycznych, zmienia się na rdzawożółte lub brudnoszare. Jest drobnoziarnisty o spoiwie ilasto-wapiennym. Pewne partie zawierają pewną liczbę ziaren grubych. Znane są odmiany średnioziarniste. W kamieniołomie Barwałd Dolny koło Wadowic kamień ma barwę szarą a po spatynowaniu szaro-brunatną z odcieniem rdzawym. Od drobnoziarnistego, przez średnio- do gruboziarnistego ma spoiwo węglanowo-ilaste. Z kamieniołomu Dąbrowa koło Nowego Sącza są piaskowce jasnoszare, zwięzłe i drobnoziarniste. Spoiwo jest wapienno-ilaste z domieszką drobnych blaszek miki. W Droginii kamień jest szarożółty, kremowy, czasem z rdzawymi smugami. Przeważnie gruboziarnisty i średnioziarnisty, choć bywają ziarna drobne. Spoiwo głównie ilaste, partiami krzemionkowo-ilaste z domieszką związków żelaza. W kamieniołomie Głębiec-Brenna koło Skoczowa występują piaskowce jasnoszare z odcieniem niebieskawym do szarozielonego. Patynują się na kolor szary aż do zielonoszarego. Drobnoziarniste, a partiami gruboziarniste, spoiwo mają ilasto-wapienne z domieszką krzemionki. Górka-Mucharz koło Wadowic  tutejsze piaskowce są szare, do ciemnoszarych z odcieniem niebieskim. Głównie drobnoziarniste i średnioziarniste, sporadycznie  gruboziarniste. Spoiwo węglanowo-ilaste, czasem z domieszką krzemionki. Piaskowiec z kamieniołomu Skawce koło Wadowic jest szary o odcieniu niebieskim. Patynuje się na kolor szary, jasnobrunatny. Jest drobnoziarnisty, zwięzły, a spoiwo ma krzemionkowo-wapienne. W kamieniołomie Tokarzówka-Brenna występują piaskowce od jasnoszarych z odcieniem niebieskawym do szarozielonego. Patynują na szaro. Są drobnoziarniste i średnioziarniste z pewnym udziałem ziaren grubych. Spoiwo mają krzemionkowo-ilasto-wapienne.

Dla potrzeb niniejszego opracowania wykorzystano:

S. Kozłowski, Surowce skalne Polski;

A.Jarmontowicz, R.Krzywobłocka-Laurów, J.Lehmann, Piaskowiec w zabytkowej architekturze i rzeźbie;    

W. Heflik, Kamienie ozdobne Polski;

B. Penkala, Własności techniczne i wyniki badań laboratoryjnych materiałów kamiennych Polski przeznaczonych do celów budowlanych i drogowych;

A. Bolewski, Przegląd Geologiczny, Z dziejów eksploatacji karpackich piaskowców ciosowych.