MIEĆ NOSA DO... KAMIENIA
                                                                                                                    
Kamień to najstarszy materiał używany przez człowieka do wytwarzania przedmiotów użytku codziennego. Kiedy tylko rozwój lokalnych społeczeństw pozwolił na życie człowieka w poczuciu większego bezpieczeństwa, ten począł zamieniać kamień używany wcześniej do wytwarzania przedmiotów utylitarnych, w starannie wykonane ozdobne zbytki.

Od podstawowych narzędzi do ciosania i kopania, przez prymitywną broń, po przedmioty kultu – kamień od zawsze był obecny w naszym życiu. Historia kamienia i architektury sięga czasów, gdy człowiek z koczownika zamienił się w osadnika i począł rozwijać swoje miasta w kulturalne i socjalne potęgi.Dzisiaj naturalny kamień jest jednym z nielicznych materiałów tak bardzo pożądanych przez projektantów i designerów. To szlachetny materiał, nie plastik czy kompozyt i choć na rynku pojawia się coraz więcej „wiernych” imitacji, naturalne piękno kamienia od sztucznego jest w stanie odróżnić wiele niezwiązanych z branżą osób. To kamień jest materiałem, który pragnie się mieć w domu, o którym rozmawia się w towarzystwie, chwaląc swój wybór. To dzięki uniwersalności i ponadczasowości kamienia wartość jego nie zmniejsza się po kilku latach. To również doceniają i projektanci i szczęśliwi jego posiadacze.

                                                                                                                                            Zobacz więcej...

Świat Kamienia: Ustawodawca chce, by Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014–2017 był uwzględniony w koncepcjach i aktualizacjach koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania powiatów i strategii rozwoju gmin. Czy zatem promocja kamienia naturalnego i jego walorów będzie łatwiejsza? Wszak można domniemywać, że intencją ustawodawcy jest zachęta dla przedsiębiorców branży kamieniarskiej, by sugerowali np. konieczność wydatkowania środków na konkretne realizacje.

Barbara Nowak-Obelinda, dolnośląski wojewódzki konserwator zabytków we Wrocławiu: Intencją programu jest jak najlepsza ochrona i opieka nad zabytkami w Polsce, więc w tych przypadkach, gdy cele programu i państwa czytelników są zbieżne i zgodne z zasadami postępowania konserwatorskiego, może to mieć takie przełożenie i zadbać należy o przeniesienie celów programu krajowego do programów lokalnych.

Jak czytamy w uzasadnieniu do ustawy: odbiorcami krajowego programu są wszystkie podmioty publiczne i prawne zainteresowane działaniami rządu w dziedzinie polityki konserwatorskiej. Cele i środki określone w krajowym programie będą realizowane poprzez tworzenie odpowiedniego otoczenia prawnego oraz podejmowanie długofalowych działań o charakterze nielegislacyjnym. Na szczeblu lokalnym i regionalnym rolę analogiczną pełnią gminne, powiatowe i wojewódzkie programy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

ŚK: To chyba bardzo dobra wiadomość dla branży kamieniarskiej?

B.N.-O.: Lokalne, gminne programy tworzone już są od wielu lat w gminach, podobnie plany wojewódzkie. Obowiązują przez okres czterech lat. Ich celem jest włączenie problemów ochrony zabytków do zadań strategicznych, uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym także krajobrazu kulturowego, zahamowanie degradacji i poprawa stanu zachowania, wyeksponowanie walorów, działania zwiększające ich atrakcyjność, określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Powinny być budowane przy społecznym udziale, do którego państwa środowisko może się włączyć.

ŚK: Ustawodawca zakłada, że nowy dokument korzystnie wpłynie na konkurencyjność gospodarki. Otóż przewiduje się, że „dobrostan zabytków jest czynnikiem rozwoju ekonomicznego, wpływa korzystnie na atmosferę miejsca i generuje popyt na usługi turystyczne”.

B.N.-O.: Zabytki budują klimat miejsca, są jego wyznacznikiem, a promując miejsce czy miejscowość, ukazuje się przede wszystkim jego najbardziej charakterystyczne zabytki, wnętrza urbanistyczne, widoki, panoramy. To one przyciągają turystów, gdy są pieczołowicie zrewaloryzowane z zachowaniem ich historycznej wartości i autentyczności. Właściciele zabytków i samorządy lokalne intensywnie promują wyremontowane zabytki, w wielu z nich użyto lokalne kamienie, o czym się przeważnie nie pisze, chociaż, jak wspomniałam, użyto go bardzo dużo. Może to jest luka, którą już należy wypełnić i prowadzić promocję kamienia poprzez pokazywanie przykładów, w których go zastosowano?

ŚK: Widzę tu szansę jakościowej zmiany w relacjach z inwestorami i projektantami, do których niełatwo trafić z propozycją użycia (także przy okazji renowacji obiektów o walorach historycznych) kamienia wydobywanego w Polsce. Program modernizacji obiektów dworcowych PKP to chyba dość trafny przykład – zamawiający mogli użyć azjatyckiego, czytaj: tańszego zamiennika.

B.N.-O.: Jednym z celów szczegółowych Krajowego Programu Ochrony Zabytków jest wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce. Realizowany on będzie między innymi przez wypracowanie i wdrożenie standardów działania konserwatorskiego w stosunku do wybranych typów i kategorii zabytków nieruchomych zgodnie z obowiązująca doktryną konserwatorską. W braku określonych w przepisach prawa standardów, w oparciu o które podejmowane są decyzje konserwatorskie, upatrywałabym jednej z przyczyn takiego stanu rzeczy, to znaczy stosowania kamienia importowanego, obcego tradycji danego środowiska kulturowego w obiektach zabytkowych. Spotyka się jego zastosowanie na cokołach czy w parterach elewacji, na posadzkach, lamperiach i elementach wystroju wnętrz. Oczywiście, konserwatorski cel w zabytku to zachowanie jego oryginalnej substancji, więc jego historyczne elementy kamienne winny być przede wszystkim poddane konserwacji. W zabytkach występują także elementy wystroju i wyposażenia wykonane z kamienia importowanego, które należy konserwować, a w wypadku przekazów o wykonaniu ich z takiego materiału – także w tym materiale rekonstruować. W większości zabytków występuje jednak kamień rodzimy i winien być konserwowany, a w wypadku konieczności wymiany elementów bądź dokonania uzupełnień taki też powinien być stosowany. Podobnie w wypadku rekonstrukcji potwierdzonych przekazami. Jestem konserwatorem zabytków o długiej praktyce i takie standardy stosuję. Wyobrażam sobie, że w efekcie wprowadzenia standardów takie postępowanie będzie obowiązujące.

Znam przykłady modernizacji dworców kolejowych, w których zamieniono historyczne posadzki ceramiczne na kamień azjatycki, co nie jest prawidłowe, ale również nieprawidłowym działaniem byłoby użycie kamienia rodzimego. W tym przypadku ceramiczna posadzka winna być poddana renowacji, a gdy to nie jest możliwe – rekonstrukcji. Znam też zastosowania kamienia krajowego na dworcach tak zabytkowych, jak i współczesnych.

ŚK: W międzyczasie środowisko konserwatorów czeka deregulacja zawodu. W wyniku najnowszych uzgodnień międzyresortowych wytypowano aż 101 zawodów, do których dostęp zostanie ułatwiony. Tzw. III ustawa deregulacyjna obejmuje m.in. profesje z zakresu: kultury i dziedzictwa narodowego (pracownik artystyczny, muzealnik, konserwator zabytków ruchomych, konserwator zabytków nieruchomych, konserwator zabytkowej zieleni).

B.N.-O.: Mając na uwadze konsekwencje spodziewanych zmian, jesteśmy pełni obaw. Uprawianie zawodu konserwatora wymaga ukończenia wyższych studiów w jednej z wymaganych dziedzin, nabycia wiedzy z pokrewnych dyscyplin i doświadczenia. Z tego powodu Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków próbowało przeciwdziałać uwolnieniu podstawowych specjalności konserwatorskich.

Wracając do krajowego programu, to wyobrażam sobie także, że skoro wdrażane będą standardy konserwatorskie, to także w ramach poprawek systemowych przywrócony zostanie wymóg kwalifikacyjny dla projektantów polegający na doświadczeniu w pracy przy zabytkach.

Celem programu jest także budowanie świadomości społecznej funkcji dziedzictwa kulturowego jako podstawy kształtowania się tożsamości narodowej i społeczności lokalnej, edukacja, promocja dziedzictwa kulturowego. Świadomy wartości historycznych obiektu inwestor podejmuje lepsze decyzje o jego renowacji. Doświadczenie wskazuje, że świadomość inwestorów systematycznie wzrasta, co widać po coraz lepiej konserwowanych zabytkach. Jednak wciąż znaczna liczba inwestorów chce zrealizować remont zabytku tanio i praktycznie. Takie nastawienie i presja wywierana na projektanta i organ konserwatorski wydający pozwolenie skutkuje zastosowaniem tańszego azjatyckiego kamienia. Wzrost świadomości inwestorów i projektantów oraz standardy postępowania konserwatorskiego powinny temu przeciwdziałać.

Program zakłada także określenie zakresu i sposobu ochrony obszarów wpisanych do rejestru zabytków oraz otoczenia, a także wzmocnienie instrumentów ochrony krajobrazu kulturowego. Obszary to przede wszystkim układy urbanistyczne i układy wiejskie, te o starej metryce, wpisane w większości do rejestru zabytków, a wszystkie figurują dziś w wykazach obiektów przewidzianych do ujęcia w wojewódzkiej ewidencji zabytków. Przeprowadzono już liczne prace rewitalizacyjne, w tym w ostatnich latach ze środków unijnych, w ramach których dokonywano wymiany nawierzchni np. staromiejskich ulic, placów, murów oporowych, gdzie użyto ogromnych ilości lokalnego kamienia – kamiennej kostki, płyt chodnikowych, bloków kamiennych widocznych np. w większości dolnośląskich miast, ale także w innych regionach kraju. W zabytkowych parkach, wpisanych indywidualnie do rejestru zabytków, o ile udziela się zgody na utwardzenie niektórych komunikacyjnych ciągów, to dopuszczany jest lokalny granit. Granitem wykładane są brzegi Odry we Wrocławiu w jego staromiejskiej części. Tak więc w naszym regionie zużycie rodzimego kamienia w tych kategoriach zabytków jest w mojej ocenie bardzo duże. W mniejszych miejscowościach, które dopiero przystępują do działań rewitalizacyjnych, konkurencją dla kamienia jest wciąż kostka betonowa. Zastrzec jednak tutaj muszę, że także w obszarowych zabytkach wskazane jest przełożenie i w razie konieczności uzupełnienie zachowanej na drodze starej kamiennej kostki lub płyty na chodniku.

ŚK: Wspomniałem o ustawie deregulacyjnej, bo nie milkną spory wokół bruku na krakowskimplacu Mariackim. Konserwator chce wapienia, tymczasem środowisko kamieniarzy kwestionuje zasadność takiego wyboru argumentem natury praktycznej, bo kamienie węglanowe źle znoszą kontakt z solą. Nasi czytelnicy pytają: na jakiej podstawie i jakimi wytycznymi kieruje się środowisko konserwatorów w przypadku konieczności dobrania zamienników – tzn. gdy na użyty swego czasu do realizacji kamień panuje dziś deficyt, bo złoże po prostu się wyczerpało? Jaka panuje tu wykładnia?

B.N.-O.: Nasze prawodawstwo definiuje poszczególne typy zabytków oraz czynności, jakie mogą być przy nich prowadzone. Nie zawiera natomiast zbioru zasad postępowania konserwatorskiego. Stąd omawiany program zakłada wypracowanie standardów. Dzisiaj podstawowe definicje i zasady postępowania konserwatorskiego określają dokumenty międzynarodowe. Z nich wynika polska doktryna konserwatorska – merytoryczne zasady postępowania konserwatorskiego. Rekonstrukcja zabytku (posadzki części wnętrza urbanistycznego i otoczenia kościoła Mariackiego) w każdym przypadku, a tutaj w obiekcie klasy najwyższej, według tych zasad winna być rzetelnie udokumentowana naukowo. Nie znam szczegółów tego sporu. Przypuszczam, że tak pan konserwator, jak i projektant działają w tym wypadku w oparciu o ustalenia naukowe.

ŚK: Pozostaje wierzyć, że krajowy program uporządkuje podobne spory, skoro zakłada się podniesienie sprawności i skuteczności organów ochrony zabytków, w tym jakości merytorycznej decyzji administracyjnych (szkolenia, standaryzacja itp.). Ciekawych wniosków dostarcza uzasadnienie do programu. Czytamy, że „za zasadne uznaje się partycypację społeczną w formułowaniu działań ochronnych”.

B.N.-O.: Do zadań wojewódzkich konserwatorów zabytków, zgodnie z obowiązującą ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, należy w szczególności realizacja zadań krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Dzisiaj działają oni w administracji zespolonej wojewodów, jako organ decyzji pierwszej instancji, natomiast organem drugiej instancji jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. To „rozdwojenie”, przy niedostatecznym wyposażeniu i uposażeniu urzędów ochrony zabytków, nie pozwala zapewnić synergii działania organów ochrony zabytków. Także współdziałanie podmiotów sprawujących opiekę nad zabytkami jest dziś niedostateczne. Nieprzemyślane i szybkie, bo desperackie zmiany ustawy zasadniczej w 2010 r. (objęcie ochroną znacznie większej ilości zabytków) są przyczynami wzrostu ilości administracyjnych decyzji konserwatorskich, co przy braku standardów i akceptacji działań konserwatorskich w społeczeństwie skutkuje także wzrostem zażaleń. Program krajowy problemy te postrzega.

ŚK: Dziękujemy za rozmowę.

Rozmawiał Rafał Dobrowolski

Fot. arch. WUOZ

Od podstawowych narzędzi do ciosania i kopania, przez prymitywną broń, po przedmioty kultu – kamień od zawsze był obecny w naszym życiu. Historia kamienia i architektury sięga czasów, gdy człowiek z koczownika zamienił się w osadnika i począł rozwijać swoje miasta w kulturalne i socjalne potęgi.Dzisiaj naturalny kamień jest jednym z nielicznych materiałów tak bardzo pożądanych przez projektantów i designerów. To szlachetny materiał, nie plastik czy kompozyt i choć na rynku pojawia się coraz więcej „wiernych” imitacji, naturalne piękno kamienia od sztucznego jest w stanie odróżnić wiele niezwiązanych z branżą osób. To kamień jest materiałem, który pragnie się mieć w domu, o którym rozmawia się w towarzystwie, chwaląc swój wybór. To dzięki uniwersalności i ponadczasowości kamienia wartość jego nie zmniejsza się po kilku latach. To również doceniają i projektanci i szczęśliwi jego posiadacze.

Co kryje się pod pojęciem „designu z kamienia”? Design to bardzo modne słowo używane dzisiaj w aż nazbyt szerokim kontekście. Designem nazwać można bowiem zadania wiążące się zarówno z tworzeniem dzieł sztuki, jak i z projektowaniem systemów komputerowych. Mówiąc więc o designie jako o utworze myśli i rąk człowieka, należy uznać kamienne kreacje za wyjątkowo piękną sztukę użytkową. Co do tego, że kamienne przedmioty zaprojektowane i wykonane przez człowieka są designem, nie można mieć żadnych wątpliwości. Co dzieje się w świecie kamieniarskiego designu w czasach postępujących planów kolonizacji Marsa? To dziś, czyli kiedy technologia obróbki kamienia wychodzi na poziom „kosmicznego majstersztyku”, pojawia się design dla człowieka XXI w.

Ultralekkie oprawy okularów? Materiały sztuczne cechuje wysoka podatność na kształtowanie i niespotykana lekkość. Jak zaprojektować i jak wykonać przedmiot z kamienia, gdy jego parametry wyznaczają osiągnięcia materiałów sztucznych? Udało się to pewnej austriackiej firmie, która wcześniej zajmowała się renowacją zabytkowych samochodów. Na ten niebywały pomysł wpadł właściciel firmy ROLF Spectacles.  Nurtowały go koncepcje wytworzenia czegoś, czego jeszcze nikt inny nie wymyślił, albo chociaż takiej rzeczy, której wykonania nikt się nie podjął i nie wyprodukował tego przedmiotu z sukcesem.

Czy oprawy okularów można wykonać z kamienia? Jeśli koncept by się udał, jaki miałby to być kamień? Jakkolwiekby pomysł wykonania kamiennych oprawek wydawał się szalony, prace nad projektem postępowały. Mała rodzinna firma pracowała intensywnie i po godzinach przemyśleń, badań i poszukiwań jako materiał wybrano łupek – za jego właściwości: warstwowość. Jego struktura pozwalała stworzyć niewielki przedmiot i z dużą precyzją dopasować do siebie jego warstwy. Płytki łupka szlifuje się, a na ich oszlifowaną już powierzchnię przykleja się warstwę filcu. Filc przed oderwaniem zespaja się mocno z kamieniem w prasie próżniowej. W warstwie kleju tkwi tajemnica sztywności materiału okularów, ponieważ to ona zapobiega pękaniu kamienia. Kiedy proces odrywania filcu od kamienia zakończy się, pozostaje jeden cieniutki płatek łupka. Produkt ten jest w pełni elastyczny. Na sam koniec zeszlifowuje się całkowicie pozostały na płatku naddatek filcu. W końcowym etapie produkcji powstaje więc kamienny fornir, który przykleja się do drewnianych formatek – wewnętrzna warstwa okularów to rdzeń z drewna, a powierzchnia po obu jego stronach to płatki łupka.

Stworzenie idealnego przepisu na kamienne oprawy okularów było żmudnym procesem. Pierwsze 800 oprawek powstało w piwnicy u szefa firmy. Jak każdy początkujący biznes wymagało wielu wyrzeczeń. Wszystkie oprawy tworzono z myślą o wielkim debiucie na targach kamienia w Monachium w 2009 r. Nie wiadomo było, jak środowisko przyjmie „wynalazek”, ale można było przypuszczać, że wprowadzi nie lada zamieszanie wśród branżowej konkurencji i wzbudzi podziw odwiedzających targi miłośników szlachetnego kamiennego designu. Autorzy projektu byli przekonani, że setki spędzonych w pracowni godzin musi zaowocować. Wiedzieli, że jeśli tylko oprawy sprawdzą się technicznie i przyjmą się wśród miłośników kamiennego designu, osiągną sukces, a ich firma zyska na rozgłosie.

Debiut kamiennych oprawek okularowych okazał się bardzo udany. Uczestnicy wspomnianych targów, miłośnicy kamienia oraz wystawcy, producenci i wydobywcy – wszyscy byli zachwyceni. Na pytanie, skąd pomysł i co było dla nich inspiracją, odpowiadali, że idea stworzenia tak wyszukanego przedmiotu zrodziła się przez kontakt z pięknymi zabytkowymi samochodami oraz uczestnictwo w procesie przywracania ich do ponownego życia. VW Garbus czy Mercedes-Benz albo Daimler Majestic mają również sporo drewna w środku. Twórcy kamiennych opraw okularów odnieśli upragniony sukces. Dzisiaj specjalne obrabiarki numeryczne są w stanie wyprodukować kilka tysięcy oprawek rocznie.

Jaka jest cena kamiennego designu użytkowego wytwarzanego przy użyciu technologii XXI wieku? Jak każdy przedmiot wykonany z materiału szlachetnego, stworzony dzięki skomplikowanemu procesowi wytwarzania, nie może kosztować mało. Można by się zastanawiać, czy 4 tysiące euro to dużo za przedmiot pretendujący do miana sztuki czy niewiele? Taka jest właśnie cena kamiennych opraw okularów, a popyt na nie stale utrzymuje się na wysokim poziomie.  

ROLF Spectacles w swojej ofercie posiada również oprawy wykonane z samego drewna. Kamienne oprawy kupić można w trzech rożnych kolorach, a opatentowana kamienna kolekcja nazywa się ISLERO 41. Oczywiście nie ma tu mowy o podróbce czy chińszczyźnie. Każde oprawki są unikatowe, tak jak unikalna jest struktura i barwy łupka, z którego oprawy są wykonywane. Nie ma dwóch identycznych oprawek. To niepowtarzalny design. Wszystkie formatki opraw wykonywane są ręcznie, a tylko końcowy etap prac wykonują maszyny sterowane numerycznie. Siedzibę ROLF Spectacles odwiedzić można w Alpach Tyrolskich. Każde oprawy sygnowane są od wewnętrznej strony przez firmę. Tego typu design jest nie do podrobienia.

Nie sposób przecenić naturalnego piękna, wyjątkowych walorów estetycznych i praktycznych kamienia. Nic dziwnego, że design z kamienia jest pożądany i poszukiwany na całym świecie przez koneserów ekskluzywnych wyrobów. Tym razem design może być pożądany również przez dyktatorów mody i miłośników luksusowego high-fashion. Designerzy wybierają kamień, gdy chcą stworzyć produkt niepowtarzalny, a kupujący nabywają kamienny design, gdy szukają rozwiązań nietypowych. Obcowanie z naturalnym kamieniem nabiera zupełnie innego znaczenia, kiedy mówimy o kamiennych oprawach ROLF Spectacles. Można pokusić się o stwierdzenie, że z naturą obcuje się cały czas, na dodatek ma się ją bardzo blisko siebie.

Współczesna technologia pozwala na obróbkę kamienia z niezwykłą precyzją. Już Grecy znali metody rzeźbiarskie pozwalające z bryły marmuru wydobyć idealnie oddające rzeczywistość postacie. Dzisiejsze narzędzia pozwalają z użytkowych przedmiotów stworzyć arcydzieła pisane w języku współczesnego designu.

Kamień we wnętrzu traktowany może być w dwojaki sposób. W formie stonowanych okładzin, podłóg i ścian z płyt staje się tłem dla przedmiotów. Może być środowiskiem, w którym znajduje się człowiek i przedmioty używane przezeń codziennie. W formie designu jest gwoździem programu i we wnętrzu spełnia rolę dominującą – przedmiotu, który przyciąga pełne zachwytu spojrzenia.

Gdzie umieszcza się przedmioty użytku codziennego, które jednocześnie są designem i wytworem ultranowoczesnej technologii? To małe dzieła sztuki towarzyszące nam na co dzień. Warto zauważyć, że tak jak ceramika może jedynie spełniać rolę tła, tak płyty ścienne czy podłogowe z kamienia odpowiednio wyfrezowane albo szlifowane i podświetlone mogą same w sobie być ozdobą dla wnętrza. Jednym z większych atutów kamienia jest możliwość wydobycia z niego pięknej faktury przy użyciu narzędzi bruzdujących. Niezwykle ciekawe efekty wizualne i przestrzenne daje zestawienie w jednej płaszczyźnie powierzchni gładkiej kamienia z powierzchnią chropowatą. Nieposkromione i ujarzmione – dwa przeciwieństwa zestawione razem.

Czy firma ROLF Spectacles posunie się o krok dalej i jej kamienne oprawy w przyszłości staną się bardziej ażurowe? Czy pojawią się intarsje z innego rodzaju kamieni? Przy dzisiejszych możliwościach technicznych, które ogranicza jedynie zamysł naszej świadomości, śmiało można pokusić się o koncepcję zdobienia kamiennych opraw kruszcami szlachetnymi, urozmaicania ich żłobieniami czy wspomnianymi mikrointarsjami wykonywanymi pod czujnym okiem mikroskopu.   

Gdzie najczęściej spotkać można kamień w formie designu użytkowego? Do tej pory pomieszczeniami, w których królują kamienne przedmioty, były i są łazienka i kuchnia, a czasem kamienne dzieła spotkać można również w salonie. Teraz łatwo o koncepcję kamiennej mody. Żyjąc w czasach, w których jedynym ograniczeniem jest nasza wyobraźnia, można marzyć o kamiennej modzie haute couture.

Tak jak mycie rąk w umywalce wykonanej z pięknej bryły kamienia to nie czynność powszednia, lecz swoisty rodzaj aktu ablucji, tak chodzenie w kamiennych oprawach okularów to nie zwykła korekcja wzroku, ale noszenie wysublimowanego designu à la haute couture. Obcując na co dzień z kamiennym designem, można się przenieść do świata, w którym człowiek żyje w nieskończonej harmonii z naturą.

URBAN PROJECT Sp. z o.o.

www.panidyrektor.pl

Fot. www.rolf-spectacles.com