Miasto na kamieniu

Szczegóły

Opublikowano: piątek, 13, lipiec 2007 11:48

 Szydłowiec to stare, obfitujące w zabytki miasto zlokalizowane na północnych krańcach regionu świętokrzyskiego, prawie dokładnie w połowie drogi między Krakowem a Warszawą. Pod względem geologicznym położone jest w jednostce świętokrzyskiej, na wychodniach skał dolnej jury północnej części permsko-mezozoicznego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Mieszkańcy tego miasta budowali swe domy niekiedy dosłownie na skale, a podłoże niektórych placów stanowiła lita płyta piaskowcowa. Tradycje wydobycia dolnojurajskiego piaskowca szydłowieckiego sięgają początków istnienia miasta, to znaczy XV wieku. Najstarsze dokumenty świadczące o eksploatacji piaskowca w okolicach miasta pochodzą z 1427 i 1433 r. Nieco później, na przełomie wieków XV i XVI, piaskowiec zaczął być używany w budownictwie, produkowano z niego także żarna, kamienie młyńskie i osełki. Handel wyrobami piaskowcowymi, a także żelazem produkowanym z miejscowych rud w okolicznych kuźnicach, sięgał nawet poza granice Królestwa, m.in. na Litwę. Piaskowiec szydłowiecki - gruboławicowy, drobnoziarnisty, o białej lub jasnożółtej barwie - łatwo poddaje się obróbce. Użyty jednak w architekturze lub jako surowiec kamieniarski czy rzeźbiarski ciemnieje nieco, twardnieje i przez długie lata nie poddaje się niszczącemu działaniu deszczu, mrozu i słońca. W drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku stał się on znowu bardzo popularnym, chętnie wykorzystywanym materiałem budowlanym. Na terenie miasta oraz w jego okolicach powstało bardzo wiele kamieniołomów i zakładów produkujących elementy kamienne. Ostatni okres gwałtownego rozkwitu eksploatacji tego surowca przypadł na lata pięćdziesiąte oraz sześćdziesiąte naszego stulecia i wiązał się z odbudową i rozbudową wielu miast polskich. Piaskowiec szydłowiecki posłużył do odbudowy zabytków Warszawy po zniszczeniach wojennych, a także w wielu innych restaurowanych zabytkach naszego kraju, m. in. na Wawelu. Szydłowieckie tradycje kamieniarskie przekazywane są z pokolenia na pokolenie. Przykładem rodziny, która od kilkudziesięciu lat słynie z kunsztu kamieniarskiego jest rodzina Pikielów. Piaskowce szydłowieckie wydobywane są również obecnie w wielu miejscach w okolicach miasta. W gminie Szydłowiec są eksploatowane lub udostępniane przez osoby prywatne w sześciu złożach. Dwa największe złoża o zasobach 317 tys. t i 203 tys. t znajdują się w północno-wschodniej części miasta. Pozostałe cztery złoża piaskowców zlokalizowane są na obszarze wychodni piaskowców pomiędzy wsią Szydłówek a drogą krajową nr 7. W pobliżu Szydłowca znajduje się aktualnie największe złoże tej kopaliny „Śmiłów”. Do 1999 roku złoże to było eksploatowane przez Szydłowieckie Kopalnie Kamienia Budowlanego „Skalbud”. Obecnie właścicielem majątku po upadłości „Skalbudu” jest spółka „Kamex” z Zabierzowa koło Krakowa, która zajmuje się wydobyciem, obróbką i produkcją różnorodnych elementów kamiennych. W okolicach Szydłowca znajduje się kilka zakładów prowadzących wydobycie lub wydobycie i obróbkę kamienia. Największe z nich to: „Sand-stone” Waldemara Pikiela, Wydobywanie i Obróbka Kamienia Budowlanego - Zakład Wiesława i Waldemara Tomczyków, Zakład Wydobycia i Obróbki Kamienia Stanisława Urbańskiego, Przedsiębiorstwo „Kamstal” oraz Przedsiębiorstwo Usługowo-Handlowe Wojciecha Staniszewskiego. Usługi kamieniarskie świadczy ponad 40 przedsiębiorców, którzy znani są ze swojej pracy w kraju i za granicą. Wśród produktów kamiennych rodzimych przedsiębiorców na uwagę zasługują m.in. parapety kamienne, schody, posadzki, kominki, okładziny zewnętrzne i elementy dekoracyjne. W Szydłowcu historia ludzi przeplata się z dziejami Ziemi. Chociaż miasto istnieje „tylko” 500 lat, jednak przyczyny jego gospodarczego rozwoju powstały znacznie wcześniej, w dolnej jurze, jakieś 190 mln lat temu, kiedy tworzył się piaskowiec szydłowiecki. Teraz zaś kamień mający własną, wiele milionów lat trwającą historię, świadczy o ludziach - „opowiada” o warsztacie rzemieślniczym górników skalnych i kamieniarzy, gustach estetycznych a nawet przekonaniach światopoglądowych i wierze dawnych mieszkańców Szydłowca. To stwarza możliwość wykorzystania obiektów przyrodniczych i zabytków miasta dla prezentacji historii związków człowieka z kamieniem. Szydłowiec jest miejscem, gdzie można bez trudu pokazać powiązania pomiędzy geologią badającą dzieje Ziemi, historią techniki wydobycia oraz obróbki piaskowców, architekturą i sztuką wykorzystującymi kamień jako materiał, a także historią życia duchowego dawnych mieszkańców miasta odczytywaną na kamiennych tablicach i ścianach. To uzasadnia przeprowadzenie w tym mieście interdyscyplinarnej ścieżki edukacyjnej. O potrzebie zorganizowania w Szydłowcu skansenu skalnictwa i kamieniarstwa mówiło się od wielu lat. I tak w ubiegłym roku władze tego miasta wspólnie z Centrum Edukacji Ekologicznej w Radomiu wydały drukiem opis ścieżki edukacyjnej „Szydłowiec - miasto na kamieniu” autorstwa Jana Urbana i Waldemara Kowalskiego. Zorganizowały również szkolenia dla nauczycieli miejscowych szkół, a obecnie opracowywany jest plan zagospodarowania trasy. Ścieżka rozpoczyna się w dwu nieczynnych kamieniołomach położonych blisko siebie w południowo-zachodniej części miasta. Noszą one nazwy dawnych właścicieli: Pikiel i Podkowiński i dokumentują warunki tworzenia się skał (jako prawem chronione geologiczne stanowiska dokumentacyjne), jednocześnie są zabytkami techniki górniczej. W kamieniołomach Pikiel i Podkowiński można obserwować ślady procesów, które doprowadziły do powstania piaskowców szydłowieckich. W okresie dolnojurajskim piaskowce szydłowieckie były piaskiem przynoszonym przez leniwie płynące rzeki do płytkiego morza z licznymi lagunami, zatokami i wyspami. Piasek ten gromadził się na jego dnie i wybrzeżu aż utworzył warstwę, która liczy sobie obecnie kilkadziesiąt metrów grubości. Rzeki płynęły z lądu położonego na północ od Szydłowca i przynosiły oprócz piasku drobne fragmenty roślin, a nawet duże pnie drzew. Świadectwem tych procesów są powierzchnie ławic piaskowcowych stanowiące kopalne (dawno już skamieniałe) dno zbiornika wodnego a obecnie odsłonięte w kamieniołomie Pikiel. Na tych powierzchniach można dostrzec utrwalone w kamieniu 190 milionów lat temu zmarszczki falowe, takie jakie i dziś obserwujemy na dnie rzek czy jezior. Miejscami na powierzchniach ławic licznie występują ślady pni drzew , gdzie indziej zaś odbite są drobne fragmenty roślin - gałązki, rzadziej nasiona, które przyniesione przez wodę całkiem zamokły, opadły na dno i przysypane zostały przez piasek. W czasie, gdy w okolicach kamieniołomu Pikiel znajdował się zbiornik wodny, na terenie pobliskiego kamieniołomu Podkowińskiego istniał ląd - wybrzeże morskie, a może wyspa. Cienka, zabarwiona miejscami na rdzawy kolor ,pozioma warstewka skalna przecinająca ścianę tego kamieniołomu to dawna dolnojurajska gleba. W warstwie tej do dziś pozostały ślady korzeni i łodyg roślin w postaci nieregularnych ciemniejszych pasemek lub dziurek. Miejscami nad tą warstewką widoczne są skamieniałe kępy roślin przypominające nieco współczesne trawy. Zachowały się one, bo zostały bardzo szybko przysypane piaskiem wędrującej wydmy. Dziś wyglądają jak kępki nitkowatych szczelinek rozchodzących się wachlarzowato ku górze. Dawne wydmy też skamieniały i współcześnie dokumentuje ich istnienie pochylone, wielkoskalowe warstwowanie piaskowców w ławicy powyżej gleby kopalnej z kępkami roślin. kamieniołomy szydłowieckie są równocześnie zabytkami techniki, dokumentującymi różne metody eksploatacji bloków skalnych. Technologia wydobywania dużych bloków skalnych nie zmieniła się w znaczący sposób od stuleci (przynajmniej do połowy XX w., kiedy to zakończono eksploatację w opisywanych wyrobiskach). W kamieniołomie Pikiel zachowały się m.in. ślady różnych technik odspajania ław skalnych: wiercenia linii otworów i ręcznego odspajania, ręcznego wbijania klinów, wiercenia i odstrzeliwania ładunków prochu strzelniczego. Dalej trasa ścieżki edukacyjnej biegnie obok cmentarza katolickiego, na którym zachowało się szereg interesujących przykładów kamieniarskiego wykorzystania piaskowców szydłowieckich. Po drodze do centrum Szydłowca wspina się na Górkę Trzech Krzyży - największą hałdę poeksploatacyjną w mieście, która zlokalizowana jest pośród pozostałości wyrobisk udokumentowanych już na planach miasta z początków XIX wieku. Ze szczytu hałdy roztacza się piękny widok na miasto. Następnym obiektem na trasie ścieżki edukacyjnej jest kościół parafialny oraz otaczający go cmentarz przykościelny. Późnogotycki kościół pod wezwaniem św. Zygmunta wzniesiony został z piaskowcowych ciosów, nad którymi górują ceglane szczyty. Świątynię ufundował w 1493 r. Jakub Szydłowiecki, podskarbi wielki koronny, zaś budowę dokończył, zapewne między 1509 i 1525 r., Mikołaj Szydłowiecki, kasztelan radomski. Bryłę kościoła podziwiać możemy w niezmienionym stanie. Jej swoistą dekoracją są inskrypcje, wyryte w piaskowcowych, zewnętrznych ścianach południowej nawy i prezbiterium. Przynajmniej znaczną część tych napisów traktować wypada jako utrwaloną w kamieniu manifestację postawy religijnej świeckich. Te tzw. graffita zawierają imiona, nazwiska i daty, które sugerują ich powstawanie głównie od dziewięćdziesiątych lat XVI do trzeciej tercji XVII wieku. Zastępowały one mniej zamożnym tablice i płyty nagrobne. Są popisem umiejętności kreślenia liter, która nie była wówczas powszechna. Podkreślić należy, że znaczna liczba i niezwykłe formy szydłowieckich napisów czynią tę kolekcję unikalną. Na cmentarzu przykościelnym można jednak znaleźć również bardziej wyrafinowane artystycznie sposoby utrwalenia swych przekonań w kamieniu. Ciekawym przykładem późnobarokowej kamiennej rzeźby sepulkralnej jest epitafium jednego z miejscowych proboszczów Kazimierza Owsianego Orłowskiego. Kolejnym stanowiskiem na trasie ścieżki jest późnorenesansowy ratusz miejski z 1629 roku. Należy on do najbardziej okazałych i najcenniejszych zabytków budownictwa mieszczańskiego w Polsce. Staraniem władz samorządowych został odnowiony i jest siedzibą Urzędu Miejskiego w Szydłowcu. Ratusz zbudowany jest głównie z piaskowca, jednak jego budulec można obecnie obserwować jedynie w podziemiach, gdzie urządzona została restauracja. Tam też można znaleźć jeszcze jeden dowód twierdzenia, że Szydłowiec stoi na kamieniu - odsłonięcie piaskowców „in situ” w ścianie restauracji. Dalej na trasie ścieżki znajduje się zamek  jedna z najpiękniejszych wczesnorenesansowych rezydencji magnackich w Polsce. Opisywany obiekt bogaty jest w piaskowcowe elementy dekoracyjne. Uwagę zwraca szczególnie wczesnorenesansowa kamieniarka  zdobione okna kaplicy, okna skrzydła wschodniego, portal wiodący ze schodów zewnętrznych do starego domu mieszkalnego. Architektoniczne wyposażenie wnętrz zamkowych stanowiły przede wszystkim liczne profilowane portale kamienne, z których znaczna część ozdobiona jest herbem Odrowąż. Do interesujących elementów wystroju zamku należy kamienny portal wejściowy z 1629 r.  Portal ten zwieńczono gzymsem, nad którym umieszczono dwa lwy trzymające kartusz herbowy zamknięty labrami z koroną książęcą. W kartuszu na tle Orła występują herby, informujące o genealogii fundatora Alberta Władysława Radziwiłła, którego pamięć głosi też dodany pod kartuszem stosowny epigraf. W zamku ma swoją siedzibę Szydłowiecki Ośrodek Kultury  i Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych. Jest to jedno z najbardziej oryginalnych muzeów w Europie. Ostatnim stanowiskiem ścieżki jest cmentarz żydowski - kirkut. Setki pokrytych napisami i rysunkami tablic wykonanych z piaskowców szydłowieckich, zgromadzone na cmentarzu żydowskim, stanowią obecnie w Szydłowcu jedyne świadectwo istnienia dużej społeczności mieszkańców miasta, która przestała istnieć w czasie II wojny światowej. Obok tablic kamiennych występują nagrobki w formie sarkofagu i ściętego pnia drzewa. Jak widać spacerując trasą od starych kamieniołomów do kamiennych zabytków miasta można przekonać się, że skała powstała przed milionami lat decyduje o losach ludzi a jednocześnie służy im jako przedmiot pracy oraz tworzywo, przy pomocy którego wyrażają swe potrzeby estetyczne i przekonania.

• « poprz.
• nast. »