Nawet dla jego rdzennych mieszkańców Vals było jeszcze w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku miejscem, gdzie „diabeł mówi dobranoc”, z którego należało się wydostać przy pierwszej sprzyjającej okazji. Dziś to liczące mniej niż 1000 stałych osiedleńców miasteczko w dystrykcie Surselva w szwajcarskim kantonie Gryzonia znane jest na całym świecie.

Przyczyną jego sławy są unikatowe łaźnie termalne (wykorzystujące właściwości zdrowotne miejscowych źródeł wody), wzniesione w 1996 r. według projektu laureata nagrody Pritzkera (z 2009 r.), charyzmatycznego architekta Petera Zumthora. On sam znalazł się w plejadzie architektonicznych gwiazd właśnie dzięki pracy przy tym obiekcie. Wcześniej był cichym, skoncentrowanym na przemyślanym rozwiązywaniu powierzonych mu zadań konserwatorem zabytków, przygotowanym do zawodu przez studia designerskie w szkole rzemiosł artystycznych w Bazylei oraz w Pratt Institute w Nowym Jorku. Przełomem w jego zawodowej karierze stało się zlecenie radnych Vals, których zamiarem było ożywienie gospodarcze regionu, oparte na wykorzystaniu walorów krajobrazowych oraz rodzimych bogactw naturalnych.

Obok źródlanej wody cennym zasobem Vals były niemal od zawsze złoża niepospolitych mik – kwarcytu o szaroniebieskim odcieniu, polerowanego powierzchniowo w celu uzyskania lśniącego poblasku, dobywającego się z warstw ukrytych nawet kilka milimetrów pod powierzchnią struktury tej skały. Gryzońskie miasteczko utrzymuje się obecnie z turystyki, a o jego atrakcyjności decyduje przede wszystkim magnetyzm architektury zaprojektowanych przez Zumthora term, wzmocniony dodatkowo możliwością brania zimnych i ciepłych kąpieli leczniczych w basenach, których woda migocze barwnymi refleksami na powierzchniach ścian obłożonych valseńskim kamieniem.

Minerał wydobywany przemysłowo w usytuowanych w pobliżu Vals kamieniołomach jest miką krzemianową z gromady łuszczyków. Niektórzy nazywają ją granitem, podkreślając szczególnie jej odporność na zewnętrzne zanieczyszczenia powietrza, przede wszystkim zaś wytrzymałość na działanie kwaśnego lub zasadowego deszczu. Inni wolą określać ją jako rodzaj szarego gnejsu, odznaczającego się jasnymi lub nawet śnieżnobiałymi żyłkami i tworzącego kryształy zarówno o pokroju tabliczkowym, jak też płytkowym lub krótkosłupowym (heksagonalnym).

Struktura tej miki wynika z zawartości kwarcu, biotytu, muskowitu, a nawet granatu, tytanitu i karbonatu. Składniki te kształtują barwę kamienia, który może być szary lub niebieskawy, ale również miewa odcienie żółtawe lub seledynowe. Obecność biotytu w tej skale poświadcza, że proces jej wietrzenia był bardzo powolny, muskowit natomiast świadczy o jej metamorficznym pochodzeniu, potwierdzając geologiczne procesy dokonujące się pod działaniem wysokiego ciśnienia i przesuwania się płyt tektonicznych.

Valseński kamień stosowany był w budownictwie nawet w czasach neolitycznych, jednak jego pozyskiwanie na skalę przemysłową zaczęło się dopiero po drugiej wojnie światowej. W latach pięćdziesiątych XX wieku Albin Truffer uruchomił w Vals – działające do chwili obecnej – zakłady wytwarzające z niego płytki do nawierzchni dróg oraz do pokrycia dachowego. Dziś firma Truffer ma nawet konkurenta, a pozyskiwane za pomocą odstrzałów z zastosowaniem czarnego prochu bloki valseńskiego gnejsu mogą osiągać wielkość 2×1,5×3,2 m.

Zastosowano je przy wznoszeniu wielu imponujących założeń architektonicznych, m.in. na Bundesplatz w szwajcarskim Bernie, przy placu Sechseläuten w Zurychu, przede wszystkim zaś we wspomnianych już termach Zumthora oraz w Capital City Academy w Londynie.

Historia hotelu i spa w Vals rozpoczęła się w latach sześćdziesiątych XX w., gdy niemiecki inwestor Karl Kurt Vorlop wybudował tam kompleks hotelowy na ponad 1000 łóżek, wykorzystując termalne źródła valseńskich wód mineralnych. Po jego bankructwie w 1983 r. administrowaniem pięciu hoteli zajęło się miasto (dopiero w 2012 r. ten zespół sanatoryjny stał się ponownie własnością prywatną).

Radni Vals zlecili Zumthorowi w 1993 r. budowę kompleksu łaźni, pomimo że ten urodzony w Bazylei architekt nie miał jeszcze wówczas stosownego doświadczenia zawodowego. Projektant zaproponował budowę obiektu złożonego z 15 prostokątnych jednostek, obwiedzionych żelbetowym murem wznoszącym się na wysokość 5 m. Poszczególne czworoboczne kompartymenty łączą się w zygzakowatą całość. Ich dachy, oddzielone od murów obwodowych przeszkloną szczeliną, optycznie dryfują nad ciężkim, pokrytym mikową okładziną korpusem. Płytki okładziny mają trzy różne wysokości, ale ułożone razem tworzą pasy o szerokości 15 cm. Ta zależność umożliwia ich ułożenie w mieniące się refleksami świetlnymi, fakturowo i kolorystycznie zróżnicowane mozaiki.

Stworzony przez Zumthora nastrój budzi skojarzenia z termami znanymi z czasów starożytnych. Monumentalizm i dostojność architektury valseńskich term sprzyja wyciszeniu pacjenta i stwarza atmosferę sprzyjającą kontemplacji. Początkowo Zumthor starał się nawet metaforycznie zniwelować czas, nie godząc się na zainstalowanie zegarów. Jednak administrator wprowadził je do wnętrza z przyczyn praktycznych już kilka miesięcy po otwarciu kompleksu.

ODDZIAŁYWANIE SZLACHETNEGO WZORCA    

Od czasu otwarcia term w Vals Peter Zumthor wybudował wiele kolejnych niezwykłych obiektów, świeckich i sakralnych, a jego pozycję w świecie architektury ugruntowały liczne publikacje, wśród których miejsce szczególne zajęła napisana przez niego samego książka zatytułowana „Myślenie architekturą”.

Do gryzońskiego miasteczka przybywają nie tyle kuracjusze spragnieni kąpieli, ile miłośnicy sztuki budowania, którzy często sami są projektantami. To spowodowało swoista modę na szlachetny valseński kamień, której oddziaływaniu nie oparł się nawet Norman Foster, kolejny gwiazdor współczesnej architektury, pochodzący z Wielkiej Brytanii. Foster pokrył okładziną z gryzońskiego kamieniołomu powstałą według jego projektu w latach 2000–2003 Capital City Academy, uczelnię wyspecjalizowaną w zakresie sportu i sztuki w Willesden w północno-zachodnim Londynie (w gminie Brent). Historia tej szkoły sięga roku 1924, a zainicjowana ona została jako podstawówka. Stopniowo przekształciła się potem w liceum, a w 2003 r. nadano jej status akademii. Ponieważ mieści się ona w sąsiedztwie stadionu Willesden oraz King Edward VII Sports Ground, w sposób naturalny wyspecjalizowała się w przedmiotach sportowych.

Foster zaczerpnął od Zumthora ideę połączonych szeregowo przestrzeni, którą w szczegółach rozpracował potem w sposób indywidualny. Przyjął dla założenia w Willesden plan wycinka łuku, przez jego środek poprowadził korytarz w formie wewnętrznej drogi, po którego dwóch stronach znalazły się pomieszczenia klasowe i sale gimnastyczne oraz pracownie artystyczne. Na całej długości wklęsłej fasady zastosował portyk o smukłych pasmowych podporach, który poprzedził elewację całkowicie przeszkloną. W miejscach obłożonych kamieniem zastosowano tam oczywiście valseński kwarcyt.

Szwajcarzy postrzegają popularność kamienia valseńskiego w architekturze w sposób ambiwalentny. Jedni z dumą chwalą się nim jako produktem eksportowym, wskazując na jego liczne zastosowania, m.in.: w szwajcarskiej ambasadzie w Sztokholmie, we włoskim hotelu Mirage w Riva del Garda, w amerykańskiej ambasadzie w Berlinie, we francuskich Therme de St. Gervais, w Tower Building w Nowym Jorku, w Yale University Bass Library czy na dworcu kolejowym Elisabethtown w Stanach Zjednoczonych. Inni jednak, zatroskani negatywnym wpływem przemysłowej eksploatacji złóż miki w Gryzonii, ubolewają nad nieprzerwanym niszczeniem rodzimego krajobrazu, wyrażają obawę, że klienci szwajcarskich kamieniołomów mogą doprowadzić do zrównania z ziemią starego pogórza alpejskiego i do rozproszenia leciwego pasma, rozłupanego i pofragmentowanego po wszystkich częściach ziemskiego globu. Jak dotąd jednak kamieniołomów w Vals nie objęto żadnym programem ochrony i piękny zielonkawoszary gnejs nadal robi furorę jako ceniony budulec.