Rzadko którykolwiek z przechodniów, patrząc na takie otoczenie, pomyśli o innym, niebudowlanym zastosowaniu surowca kamiennego. Nie jest to jednak ani jedyne, ani nawet pierwsze zastosowanie kamienia. Już u zarania dziejów prahistoryczny człowiek wykorzystywał surowiec kamienny do wyrobu narzędzi, zaś sam kamień bez jakiejkolwiek obróbki stawał się w jego rękach najprostszą bronią, i to nie tylko „obuchową”, ale i miotaną (np. bolas). Kamienne pociski towarzyszyły ludzkości od samego początku jej historii, a informacje o ich zastosowaniu i skuteczności pojawiają się nawet w Starym Testamencie, m.in. w opisie walki Dawida z Goliatem.

Można śmiało zaryzykować tezę, że rozwój ludzkości był niemal zawsze napędzany przez postęp techniki wojskowej. Przykładowo, w czasie wojen (walk) prowadzonych przez wojska cesarstwa rzymskiego kamienna amunicja stała się swego rodzaju „bronią masowego rażenia”, którą legioniści powszechnie wykorzystywali w katapultach i w tzw. trebuszach (ryc. 1), dziesiątkując wrogie wojska i niszcząc ich umocnienia ze znacznej odległości, bez podchodzenia do nich. Tego typu machiny miotające pociski dzięki energii mechanicznej (bez użycia prochu) określane są dziś mianem artylerii przedogniowej, która w Europie funkcjonowała (i dominowała) do czasów późnego średniowiecza. Dopiero jednak pojawienie się prochu i powiązany z tym rozwój broni palnej u schyłku średniowieczu w pełni ujawnił niszczycielską siłę kamienia.

Głównym zadaniem artylerii przedogniowej w początkowym etapie jej występowania na polach walki było niszczenie umocnień obronnych wroga. W późnym średniowieczu, tj. po pojawieniu się w początku XIV wieku artylerii ogniowej, a zwłaszcza po tym, jak zaczęła coraz bardziej dominować w walce, na cel zaczęto brać również wrogie jednostki. Pierwsze wzmianki o istnieniu europejskiej broni palnej pochodzą z lat dwudziestych i trzydziestych XIV wieku. Na terenie ziem polskich funkcjonowanie artylerii potwierdzone jest już od 2. połowy XIV wieku, kiedy – jak podaje w swych kronikach Jan z Czarnkowa – w 1383 roku zastosowano ją w walkach pod Pyzdrami w Wielkopolsce (pow. wrzesiński). Podczas tej potyczki wojska użyły „pixis” (armaty) z brązu strzelającej „lapis”, który „przebił bramę miejską i zabił stojącego za nią na ulicy księdza Mikołaja”. Taka właśnie amunicja kamienna („lapis”) stosowana była prawdopodobnie do przełomu XV i XVI stulecia (ryc. 2). W oparciu o znaleziska archeologiczne wyróżnione zostały trzy główne kalibry stosowanych kamiennych kul i dział. Najmniejsze – określane mianem lekkich – miały średnicę 12 do 20 cm, ciężkie osiągały średnicę 25–45 cm, natomiast bardzo ciężkie – o średnicy dochodzącej do 50–80 cm – mogły osiągać wagę nawet do 340 kg (!).

Koszty wykonania amunicji kamiennej były bardzo wysokie i nawet dziś mogą przyprawić o zawrót głowy. Nawet na najmniejszy kaliber tej nowoczesnej jak na ówczesne czasy broni nie mogły sobie pozwolić ani niektóre miasta, ani też władcy. Wykrzesanie kamiennych kul oraz ich transport były niezwykle kosztowne i dlatego można sądzić, że po każdym oblężeniu miasta (zamku) wszystkie pociski nadające się jeszcze do powtórnego użycia były odzyskiwane (m.in. zbierane z obleganego miasta i z przedpola fortyfikacji, wyciągane z jego fos). Zapewne wówczas ponownie trafiały do miejskiego (lub królewskiego) arsenału. Pewne wyobrażenie o kosztach daje wzmianka źródłowa z 1391 roku mówiąca o tym, że Kraków polecił „wyspecjalizowanemu wykuwaczowi pocisków do dział” („sectori lapidum ad pixises”) produkcję kul, za którą zapłacono mu 19 grzywien i 30 groszy, a następnie dodano mu na ten cel jeszcze 2 grzywny. Olbrzymie koszty generował również proch strzelniczy oraz transport amunicji. Z zachowanych rachunków można oszacować, że pod koniec XIV wieku jeden strzał z armaty podczas bitwy pod Bolesławcem kosztować miał około 3,5 grzywny, co było wówczas równowartością 4 krów (!). Z upływem czasu koszty związane z oddaniem jednej salwy systematycznie malały, aby po upływie blisko 100 lat osiągnąć wartość około 1,5 grzywny. By uzyskać pełny obraz kosztów, należy jeszcze raz wspomnieć o kosztach prochu (około 3,25 grzywny za blisko 10 kg), a przede wszystkim o bajońskiej kwocie niezbędnej do odlania jednej balisty. W Krakowie pod koniec XIV wieku koszt jej odlania dochodził do około 20 kop groszy (czyli około 60 grzywien).

Tak wysokie koszty produkcji kamiennych kul powodowały, że tylko w wyjątkowych okolicznościach wystrzelone pociski mogły pozostać na terenie objętym ostrzałem i przez to stały się „świadkiem wydarzeń” historycznych o szczególnym charakterze. Zebranie amunicji kamiennej nadającej się jeszcze do użytku mogły uniemożliwić namuliska i woda zalegające w fosie, duże ilości gruzu ze zrujnowanych umocnień obronnych i mostów, niekorzystne warunki atmosferyczne, a także zgliszcza i pożary. Wydaje się, że taka sytuacja miała również miejsce podczas oblegania Krakowa przez wojska arcyksięcia Maksymiliana Habsburga późną jesienią 1587 roku. Przeprowadzony 24 listopada szturm na miasto zakończył się niepowodzeniem, a najpoważniejszym efektem tych wydarzeń były spalone przedmieścia Krakowa oraz częściowo zrujnowane umocnienia obronne po północnej i zachodniej stronie miasta. Ówczesne działania militarne zostały uwiecznione na miedziorytach wykonanych przez Adolfa Lautensacka (ryc. 3). Śladem działań wojennych są też kamienne kule armatnie, którymi „poobijano” masywne fortyfikacje w tej części Krakowa. W tym miejscu warto przypomnieć, że po stronie północnej miasta znajduje się zespół umocnień związanych z Bramą Floriańską, które broniły dostępu od strony północnej. Do dziś zachowała się z nich tylko kamienna wieża bramna i mur kurtynowy pochodzące z końca XIII wieku oraz Barbakan zbudowany w latach 1498–1499 i stanowiący najbardziej wysunięty ku północy jej przyczółek (przedbramie; ryc. 4).

Zbudowana w ostatnich latach XIII wieku Brama Floriańska wraz z kamiennym murem obronnym, fosą oraz drewnianym mostem i przedbramiem sprawiały, że obce wojska nie mogły się zbliżyć do miasta na odległość mniejszą niż 100 metrów. Wkrótce dokonano rozbudowy tych umocnień wznosząc najpierw kamienne przedbramie sięgające do wewnętrznego stoku fosy. Później wykopano drugą fosę, zbudowano murowane mosty nad starą fosą i nad częścią nowej fosy, wydłużono ufortyfikowane przedbramie, które zostało zamknięte nową bramą oraz potężnymi kamiennymi murami usytuowanymi między fosami. W ten sposób niebezpieczeństwo podejścia obcych wojsk (a przede wszystkim ich artylerii) do miejskich fortyfikacji zostało oddalone, zaś dystans między zabudową miejską a nieprzyjacielskimi wojskami został zwiększony niemal dwukrotnie. Ostatnim etapem rozbudowy średniowiecznych umocnień była budowa Barbakanu w latach 1498–1499. Wzniesiono go z kamienia i cegły na planie koła (stąd często stosowana dla niego nazwa „rondel”) o średnicy około 24 m. Wokół jego murów zbudowano podkowiastą fosę o szerokości około 30 m, którą od strony zewnętrznej umocniono murem o wysokości blisko 7 m. Nad częścią wcześniejszej fosy powstała murowana „szyja” z przepustami umożliwiającymi przepływanie wody, natomiast przed nową (tzw. kleparską) bramą zbudowano drewniany most oparty na murowanych filarach. Jego część przylegająca do bramy miała charakter mostu zwodzonego (z zapadnią), natomiast pozostały odcinek o długości ponad 25 m był prawdopodobnie rozbierany. Mury rondla, szyi i bramy kleparskiej były zaopatrzone w otwory strzelnicze dla strzelców oraz artylerii. Rozmieszczono je na trzech kondygnacjach, z których najniższa osłaniała powierzchnię wody w fosie, zaś wyższe chroniły przedpole umocnień i międzywale. Zadaniem Barbakanu była ochrona północnego wejścia do miasta. Obronę przed najeźdźcami ułatwiały także inne elementy fortyfikacyjne (m.in. wały ziemne) wchodzące w skład tego imponującego założenia obronnego. O ich skuteczności przekonały się wojska arcyksięcia Maksymiliana, które w 1587 roku oblegały miasto i usiłowały je zdobyć od strony północnej i północno-zachodniej.

Barbakan oraz zespół tzw. fortyfikacji floriańskich położonych w sąsiedztwie Bramy Floriańskiej znalazły się w kręgu zainteresowań krakowskich archeologów na przełomie lat 60. i 70. XX wieku (ryc. 4; punkty badawcze). Przez blisko pół wieku podczas różnorodnych prac badawczych w zalegających tu nawarstwieniach odkryto niezliczone zabytki archeologiczne z późnego średniowiecza i z czasów nowożytnych. Większość z nich pochodziła z nasypów uformowanych już po 1820 roku w okresie zsypywania fos i likwidacji umocnień. Wśród nich dominowała potłuczona ceramika użytkowa i budowlana oraz fragmenty przedmiotów wykonanych z żelaza i innych metali, a także połupane kości zwierzęce oraz inne odpadki związane z działalnością gospodarczą prowadzoną na terenie miasta. Między znaleziskami pozyskanymi z namuliska fosy oraz z poziomów użytkowych funkcjonujących przed XIX wiekiem szczególnie wyróżniały się kuliste przedmioty kamienne, niekiedy rozbite i dość mocno uszkodzone. Najliczniej pojawiły się one w namuliskach zalegających na dnie zewnętrznej, podkowiastej (półkolistej) fosy Barbakanu, w tym zwłaszcza w najbliższym sąsiedztwie wspomnianej wcześniej bramy kleparskiej i znajdującego się przed nią drewnianego mostu opartego na murowanych filarach. Tu właśnie odnalezione zostały granitowe i wapienne kule (ryc. 4; miejsce odkrycia), które możemy uznać za „świadków” nieudanego oblężenia Krakowa jesienią 1587 roku i bombardowania murów miasta 24 listopada. Ich średnice zazwyczaj mieściły się w przedziale 10–25 cm, czyli w granicach odpowiadających średniowiecznym armatom lekkiego kalibru, natomiast ich waga wahała się od kilku do kilkudziesięciu kilogramów.

By przypomnieć „naocznych świadków” wydarzeń z 24 listopada 1587 roku, w Muzeum Archeologicznym w Krakowie zaprezentowana została wystawa pt. „Kule z Barbakanu. Kamienna amunicja” w ramach cyklu „Zabytek Miesiąca”. Przedstawiono na niej trzy kule wapienne o średnicy od 14,5 do 19 cm i wadze od niespełna 3 do blisko 8 kg (ryc. 6–8) oraz jedną 22-centymetrową kulę granitową o ciężarze prawie 13 kg (ryc. 9). Wszystkie odnalezione zostały podczas ratowniczych badań archeologicznych prowadzonych w 2001 roku w fosie przy filarach mostu położonego na przedpolu kleparskiej bramy Barbakanu. Podczas akcji badawczych prowadzonych w XX i w początku XXI wieku odnaleziono kilkadziesiąt różnorodnych kul kamiennych, wśród których dominowały okazy wapienne, niekiedy rozbite i dość mocno uszkodzone. Z tych powodów na wystawę wyselekcjonowane zostały tylko najciekawsze i najlepiej prezentujące się egzemplarze, noszące ślady uderzenia (najprawdopodobniej w mur Barbakanu), a także relikty obróbki kamieniarskiej oraz znaki czasu – erozji powierzchni na skutek zalegania w namuliskach fosy „rondla”.

Na ekspozycji starano się również pokazać w symboliczny sposób dominację kul wapiennych w odnajdywanych w rejonie Krakowa. Na terenie pozostałych ziem polskich częściej spotykana jest amunicja wykonana ze znacznie twardszego granitu, natomiast dużo rzadziej trafia się na kule wykonane z miękkiego i dość kruchego kamienia osadowego, jakim jest wapień (czy piaskowiec). W Małopolsce, a przede wszystkim na terenie Krakowa, obserwowana jest zupełnie odwrotna sytuacja, która ma związek zapewne z dostępem do surowca kamiennego w rejonie Krakowa, gdzie powszechnie występują wychodnie skał wapiennych.

Scenariusz wystawy pt. „Kule z Barbakanu. Kamienna amunicja”, prezentującej te zabytki kamienne, przygotowany został przez autora niniejszego tekstu, natomiast oprawę graficzną wykonał Marek Grosse. Na wystawie wykorzystano fotografie i grafiki przygotowane przez Agnieszkę Susuł i Marka Grossego, zaś kuratorem cyklu wystaw „Zabytek Miesiąca” jest dr Jacek Górski, dyrektor Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Ekspozycja prezentowana była w okresie od 4 listopada 2014 roku do 20 stycznia 2015 roku.

kustosz, Pracownia Archeologii Miejskiej Krakowa AŚN

Muzeum Archeologiczne w Krakowie