Czerwone piaskowce z Gór Świętokrzyskich

W północnym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, między Opatowem na wschodzie a Radoszycami na zachodzie, odsłaniają się szerokim pasem piaskowcowo-ilaste skały o charakterystycznej czerwonej barwie. Pochodzą one z najstarszego okresu ery mezozoicznej - triasu, a ściślej z jego dolnego piętra, czyli pstrego piaskowca.Są to osady, które, tworzyły się w warunkach lądowych, lagunowych lub deltowych. Klimat w tym czasie był gorący i suchy, o okresowych silnych opadach. Ulewy i powodzie odgrywały dużą rolę w przenoszeniu osadów i ich sedymentacji. Środowisko takie, acz niezbyt sprzyjające różnym formom życia, odpowiadało gadom i płazom, których ślady są dość często znajdowane w piaskowcach.Eksploatacja czerwonych piaskowców sięga głębokiego średniowiecza. Zależnie od rejonu wydobycia wyróżniane są trzy ich podstawowe rodzaje: tumlińskie, wąchockie i suchedniowskie.

Piaskowce tumlińskie

Piaskowce wąchockie

Kolejnym rejonem, gdzie od kilkuset lat wydobywa się piaskowce triasowe, są okolice Wąchocka. Typowe piaskowce wąchockie mają ciemnowiśniową barwę, są odporne na działanie czynników atmosferycznych, a przy patynowaniu nie zmieniają barwy. Obecnie w krajowej ewidencji znajduje się jedynie złoże “Wąchock”, które od dawna nie jest eksploatowane, a na dodatek reprezentuje kolorystycznie nietypowy rodzaj szarych piaskowców triasowych. Stary łom znajdujący się w południowo-wschodniej części miasta od dawna jest nieczynny, podobna sytuacja jest w niedalekich Ratajach. Klasyczne czerwone piaskowce wąchockie wydobywane są obecnie na niewielką skalę z małych łomików rozrzuconych po okolicy.Spośród licznych obiektów do budowy, których użyto piaskowców wąchockich, najbardziej znanym i najcenniejszym jest opactwo cysterskie w Wąchocku pochodzące z początków XIII wieku. Ciosy czerwonego i szarego piaskowca ułożone w charakterystyczne poziome pasy zastosowano w murach obwodowych kościoła. Te same rodzaje kamieni użyto do budowy doskonale zachowanego kapitularza, a przede wszystkim w konstrukcji krzyżowo-żebrowego sklepienia późnoromańskiego, które jest świadectwem kunsztu architektów cysterskich. Powszechnie znanym obiektem jest również pomnik Chopina w Łazienkach, którego cokół wykonany został z piaskowca wąchockiego. Ten rodzaj kamienia zastosowany został w postawionych na początku XX wieku budynkach Banku Polskiego przy ulicy Bielańskiej oraz gmachu Towarzystwa Zakładów Gazowych przy ulicy Kredytowej w Warszawie. Piaskowiec wąchocki wykorzystywany był chętnie do wykonywania pomników na cmentarzu powązkowskim.

Reprezentowane są przez złoża takie jak: “Kopulak”, “Kamienna Góra-Suchedniów” i “Stokowiec”. Piaskowce znane jako “Włochy” pozyskuje się również w kopalni glin ceramicznych kamionkowych “Baranów”. W wymienionych złożach występują różne odmiany kolorystyczne: od ciemno czerwonych (“Kopulak”), przez różne odcienie różowego (“Baranów', “Kamienna Góra”) do białych (“Stokowiec”). Piaskowce te wykazują znacznie większą zmienność jakościową w porównaniu z tumlińskimi. W budowie złóż duży udział mają iły, występujące w formie licznych przerostów, a nawet miejscami będące dominującym typem osadów. Minerały ilaste mają również znaczny udział w składzie spoiwa.Najbardziej znane złoże “Kopulak” tworzą drobno-, średnio- i gruboziarniste, a nawet miejscami zlepieńcowate piaskowce zbudowane głównie z dobrze obtoczonych ziarn kwarcu o spoiwie krzemionkowo-żelazisto-ilastym. Rozproszony pył hematytowy nadaje im ciemną czerwoną barwę. Charakterystyczną cechą jest obecność toczeńców ilastych bądź pustek po ich wymyciu, wypełnionych często hematytem. Niekorzystnym elementem w złożu są przerosty ilaste sięgające około 15%. Minerały ilaste, z obecnością których związana jest głównie zmienna jakość kopaliny, przyczyniają się do wypłukiwania spoiwa. Ta uciążliwa cecha powoduje konieczność umieszczania na elewacjach czerwonych piaskowców w niższych partiach budynków, jeśli są stosowane różne odmiany kolorystyczne. Zaniedbania w tym względzie mszczą się czerwonymi zaciekami. Z powodu tej cechy piaskowce zyskały określenie “płaczących”, można by dodać “krwawymi łzami”. Zapobiegać tej niekorzystnej właściwości można w ten sposób, że po zamontowaniu elewacji należy ją starannie spłukać, wysuszyć i zaimpregnować odpowiednimi środkami.W obrębie złoża “Kopulak” funkcjonowały niegdyś trzy kamieniołomy: Kopulak Górny i Dolny oraz Lisy. Ostatnio prowadzona eksploatacja odbywała się w Kopulaku Dolnym. Użytkownikiem złoża były początkowo Szydłowieckie Zakłady Kamienia Budowlanego podległe Kombinatowi Kamienia Budowlanego w Krakowie, po zmianach gospodarczych pod koniec lat osiemdziesiątych przekształcone w Szydłowieckie Kopalnie Kamienia Budowlanego SKAL-BUD. Po upadłości tej firmy złoże stało się własnością “KAMEX-u” z Zabierzowa koło Krakowa, któremu jednak nie udało się wznowić wydobycia. Niedawno pojawiła się nadzieja na uruchomienie kopalni w niedalekiej przyszłości. Parametry jakościowe piaskowców ze złoża “Kopulak” przedstawiają się następująco: gęstość pozorna 2,14-2,34 g/cm3 (ciężkie i średnio ciężkie), nasiąkliwość 3,93-7,93 % (mała do średniej) , ścieralność na tarczy Boehmego 0,27-0,97 cm (mała do średniej), wytrzymałość na ściskanie 50-109 Mpa (słaba i średnia).Piaskowce ze złoża “Kopulak”, będące materiałem dość trudnym w obróbce, nadają się do produkcji: bloków surowych, kamienia łamanego, łupanego, kształtek budowlanych, kamienia do celów budowlanych i drogowych (materiałów murowych, wykładzin pionowych) i płyt okładzinowych łupanych. Nie nadają się natomiast do produkcji wykładzin poziomych. W przeszłości stosowano je do produkcji wanien kwasoodpornych i wykładki pieców hutniczych. Bardzo atrakcyjnymi, ze względu na różową barwę i dobrą jakość, są piaskowce znane jako “Włochy”. Eksploatowane one były niegdyś z kamieniołomu “Włochy” znajdującego się na Górze Baranowskiej w pobliżu Suchedniowa. W roku 1967, ramach prac udostępniających złoża glin ceramicznych “Baranów” kamieniołom został zlikwidowany. W pobliżu udokumentowano złoże “Kamienna Góra Suchedniów” obejmujące różowe piaskowce o podobnych własnościach. Złoże to położone na obszarze leśnym, nie zostało rozpoznane w kategorii eksploatacyjnej i nie jest udostępnione. Dla zaspokojenia potrzeb rynku, wykorzystywane są różowe piaskowce towarzyszące glinom ceramicznym w złożu “Baranów”. Złoże to stanowi własność Zakładów Wyrobów Kamionkowych “Marywil” S.A. z Suchedniowa. Piaskowce ze złoża “Baranów”, nadal określane jako “Włochy”, charakteryzują się strukturą średnioziarnistą, zmienną wytrzymałością na ścieranie (są partie o dużej wytrzymałości) i odpornością na wpływy atmosferyczne. Wykorzystywane są chętnie na płyty elewacyjne, schody itp.Z zastosowań różowego piaskowca godnymi wymienienia są elewacje budynków Ministerstwa Oświaty, wykonanego w okresie międzywojennym oraz Ministerstwa Finansów (okres powojenny). Pod koniec lat osiemdziesiątych piaskowce “Włochy” wykorzystano razem z “Kopulakiem” (prawidłowo umieszczonym w dolnej partii budynku) do wykonania elewacji siedziby ITI w Wilanowie. Zastosowano pasowe zróżnicowanie faktur, co wprowadziło dodatkowe efekty kolorystyczne. Piaskowce z kopalni “Baranów” cechują się następującymi parametrami: ciężarem objętościowym 2,23 g/cm3 (ciężkie), wytrzymałością na ściskanie w granicach 42-85 Mpa (słaba do średniej), nasiąkliwością 4,3-5,8 % (od małej do średniej), ścieralnością na tarczy Boehmego 0,52-1,23 cm (od małej do bardzo dużej).Poza rejonem północnego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, czerwone piaskowce triasowe, o podobnych własnościach do piaskowców ze złoża “Kopulak”, występują w obszarze położonym na południowy-wschód od Kielc. Eksploatowane są w dwu niedużych złożach w okolicy Gałęzic: “Kopaniny” i “Zajączków”.Ilość udokumentowanych w regionie świętokrzyskim złóż czerwonych piaskowców, zwłaszcza w porównaniu z jasnymi piaskowcami szydłowieckimi, nie jest imponująca, jednak ich zasoby sięgające w największych złożach do ponad 2 mln ton (“Kamienna Góra-Suchedniów”, “Kopulak”) zaspokoić mogą w pełni potrzeby rynku. Korzystne parametry jakościowe, potwierdzone wielowiekową tradycją zastosowania w architekturze i oryginalne cechy dekoracyjne pozwalają twierdzić, że piaskowce te zasługują na zdecydowanie większe zainteresowanie, niż to ma miejsce obecnie. Należy mieć nadzieję, że powrócą do łask architektów, na co z pewnością zasługują.

• < Prev
• Next >