Jest rok 2000 i sceneria tej wyspy została wybrana do uwiecznienia jej obrazów dla kilkudziesięciu scen filmu. Budynki i budowle miast tej wyspy zbudował zakon joannitów. Kolejni właściciele malty – począwszy od fenicjan, przez greków, kartagińczyków, rzymian, wielkich mistrzów zakonu joannitów zwanych zakonem maltańskim – budują rozrzucone po całej wyspie wieże obserwacyjne, kościoły, mury obronne i zamki z miejscowego wapienia koralowego, zwanego też muszlowym.

Ten żółty lub jasnoszary budulec zawiera od 30 do 60 procent węglanu wapnia. Jego struktura jest drobnoziarnista i porowata, średnio twarda, o dużej ścieralności. Trwałość elementów według różnej literatury fachowej – do 1200 lat. Kolejni mieszkańcy wyspy lub przywiezieni robotnicy przez wieki obrabiali i wydobywali kamień, budując piękne obiekty militarne albo budynki. Obróbka w porównaniu z innymi materiałami kamiennymi jest łatwa. Miękka struktura łatwo daje się ciąć, szlifować i umożliwia wykuwanie detali architektonicznych. Możemy podziwiać te wspaniałe budowle stolicy, poruszając się wagonikami napędzanymi prądem z akumulatorów lub dorożkami ze stangretem.

Stara zabudowa miast i miasteczek Malty ukształtowana została we wspaniałe formy, które tworzą niezapomniany klimat tego zakątka Europy.

STOLICA MALTY

Pałac Wielkich Mistrzów w Valletcie, wybudowany w 1571 roku, był nie tylko ich siedzibą, lecz jest także obecnie siedzibą obrad rządu. Jego świetność można podziwiać po wejściu z placu Republiki na jego wewnętrzny dziedziniec Neptuna. Kiedy zamkniemy oczy, usłyszymy głosy wielkich mistrzów, brytyjskich gubernatorów i zacnych gości, którzy przez lata bywali w zamku. Zbrojownia na parterze kompleksu mieści zbiory militariów z rejonu Morza Śródziemnego z różnych okresów walk o niepodległość wyspy. Salę Wielkiej Rady, gdzie obradowała 16-osobowa rada zakonu, ozdobiono freskami wykonanymi prawdopodobnie przez ucznia Michała Anioła, któremu pomagał w tworzeniu fresków w Kaplicy Sykstyńskiej. Malowidła przedstawiają wielkie oblężenie wojsk osmańskich odtworzone na podstawie wspomnień naocznych świadków. Pewnego razu podczas burzliwych obrad w sali Gobelinowej jeden z parlamentarzystów rzucił kałamarzem z inkaustem w innego parlamentarzystę i na arrasie została plama. Z czasem ją usunięto, lecz od tej pory parlamentarzyści musieli pisać ołówkami. Tutaj z kolei, kiedy zamkniemy oczy, usłyszymy odgłosy bitwy chrześcijaństwa z islamem, nawoływania dowódców i chrzęst zbroi kawalerów maltańskich.

Po zdobyciu wyspy w 870 roku przez emirów arabskich do architektury Malty wkracza nowy element zwany muszarabą (z arabskiego maszrabijja). Jest to drewniana krata na oknie lub balkonie w formie wykusza, przez którą żony muzułmanów mogły niezauważone spoglądać na ulice i przechodniów, gdyż im nie wolno było samotnie wychodzić z domu. Element ten miał jeszcze jedno zastosowanie, a mianowicie do przewietrzania wnętrza mieszkania i osłony w razie deszczu oraz palącego słońca. Po dwóch wiekach, kiedy muzułmanie utracili wyspę, ale dalej stanowili 2/3 mieszkańców, muszaraba okazała się tak praktycznym elementem, że stosowana jest po dziś dzień, w różnych kolorach. Kiedy kawalerowie maltańscy zadomowili się na dobre, wprowadzili zwyczaj umieszczania figur świętych na narożnikach domów przy zbiegu ważnych ulic miasta – także z miejscowego kamienia. Nie tylko elewacje i mury domów budowano z tego surowca, ale także wewnętrzne dziedzińce o rozbudowanej formie architektonicznej, a prawie każdy z nich ma małą fontannę, która tworzy oazę dla jego mieszkańców.

Miasto zarówno od strony zatoki, jak i od strony lądu otaczają grube mury obronne, które przetrwały obydwa wielkie oblężenia – to ordy osmańskiej i to z okresu II wojny światowej. Nie uległy erozji przez tyle lat i mogły stanowić opór dla współczesnych materiałów wybuchowych. Czasem można spotkać budynki odróżniające się kolorem kamienia od pozostałych – ale miały one specjalne przeznaczenie. Mianowicie pałac z siedzibą inkwizytora od 1574 roku służył temu sądowi aż do 1798 r. i ma on kolor szarego kamienia, jakby mówił o ponurych jego lokatorach. Fort St. Angelo istnieje już przeszło 488 lat, a jego remont przy użyciu miejscowych materiałów, który wykonano w 2012 roku, przywrócił mu dawny blask. Kolejni zdobywcy przy rozbudowie miast i obiektów militarnych czerpali surowiec z lokalnych kopalń w blokach o różnej wielkości i tworzyli z niego monumentalne budowle, ale także zwykłe, potrzebne mieszkańcom obiekty.

Porowata struktura wapienia nie jest trwała i z czasem powinna ulegać wietrzeniu. Ma to negatywny skutek, ale i pozytywny. Pozytywny w tym sensie, że w miarę łatwo jest dorobić i dopasować taki sam element z tego samego rodzaju materiału. Malta znajduje się w strefie klimatu subtropikalnego typu śródziemnomorskiego, z bardzo łagodnymi zimami i długimi ciepłymi, częściowo gorącymi latami. Średnia roczna temperatura wynosi 23°C w dzień i 16°C w nocy. Wiatry na Malcie są umiarkowane. W miesiącach zimowo-wiosennych może zdarzyć się silniejszy wiatr – mistral, który wieje z północno-zachodniej Europy (głównie od strony Francji), lub – znacznie rzadziej – wiatr gregale, wiejący z północnego wschodu, przynosząc chłodniejsze powietrze z Bałkanów. Sporadycznie w tych miesiącach występuje tu również wiatr sirocco, który wieje od Sahary, niosąc piach, wyższą wilgotność i wyższe temperatury. Przez lata i wieki ekspozycji kamień na elewacjach jest narażony na takie suche warunki pogodowe, co skutkuje nieznaczną rozszerzalnością liniową, ale wypłukiwaniem i wietrzeniem mało zwartej struktury. Trwałości tych morskich skał osadowych nie można porównywać do piaskowców, które mają bardziej zwartą strukturę i drobnoziarnistość.

PLENER HISTORII

Malta to wielki plener filmowy. Kraj, któremu nie mogą się oprzeć reżyserzy. Wyspa zagrała już „postarzony” Bejrut, Izrael, Palestynę, Grecję, Cypr, Ateny, Hiszpanię, Italię. Poszukujemy resztek dekoracji do licznie kręconych tu scen. Zaglądając w kolejne zaułki miast na wyspie, czasem konstatujemy zanikające lica kamiennych bloków poszczególnych elewacji, uświadamiamy sobie wtedy przemijający czas i niegdysiejszą świetność budowli. Proces destrukcji został przyspieszony przez wojska osi, które bombardowały i ostrzeliwały Maltę, bo stanowiła bazę brytyjskiej marynarki wojennej podczas II wojny światowej. Wyspa pełniła wówczas także rolę szpitala wojennego aliantów.

Zadziwiającym zjawiskiem jest brak porostów na elewacjach (pomijając nieliczne krzewy wyrastające ze spoin na murach od strony zatoki), które są z porowatego kamienia, stanowią więc znakomite podłoże do ich rozwoju. Główną cechą porostów umożliwiającą im życie w nieprzyjaznych dla tych roślin warunkach jest ich zdolność do przetrwania w całkowitej suszy. Przy braku wody następuje u nich zatrzymanie czynności fizjologicznych i przechodzą w stan uśpienia, po pojawieniu się wody wznawiają swoje czynności życiowe. Wytrzymują także bardzo niskie i wysokie temperatury, zalewanie słoną wodą morską oraz duże dawki promieniowania UV. Widocznie skład chemiczny tego wapienia w zetknięciu z wodą opadową tworzy środowisko zabójcze dla epilitów. Na tych elewacjach nie rozwijają się nawet glony!

Na wyspie obecnie jest bardzo mało kamieniołomów, a kamienie wydobywające się naturalnie z gleby na polach są zbierane i układa się je w mury ogrodzeniowe.

KAMIENIOŁOMY

Ciekawym sposobem pozyskiwania surowca w kamieniołomach jest wyrównanie w pionie lica zbocza skalnego i wstępne jego przeszlifowanie. Następnie od podstawy do pełnej wysokości skalnej ściany (kilku pięter) nacina się skałę, tworząc poziomą i pionową siatkę wymiarów potrzebnych bloków o grubości żądanego wymiaru. Potem od góry zaczyna się odpowiednią techniką odcinanie bloków od zbocza (pozostałe trzy boki już są ukształtowane) i w ten sposób formaty gotowe są do transportu. Kiedyś bloki wydobywano i formowano jak w Europie – to jest odcinano duży blok skalny i dzielono go na mniejsze formaty. Wapienna skała na Malcie jest miększa i łatwiejsza w obróbce. Kiedy analizujemy układ bloków kamiennych w poszczególnych budynkach, zauważamy różne grubości spoin. Otóż budowniczowie ten element wiązania dobierali zgodnie z zasadą: spoina ma być o klasę lub dwie słabsza od elementu, który wiąże. W zależności od kamieniołomu materiał miał różną wytrzymałość i grubość warstwy z białej zaprawy wapiennej miała znaczenie.

Brak rys i spękań na budynkach świadczy o tym, że konstrukcje są stabilne i podłoże nie wykazuje żadnych ruchów. Duże rozpiętości stropów nad pomieszczeniami przenoszą znaczne obciążenia na ściany o wysokości kilku kondygnacji, których nośność jest dobrze dobrana. Wyspiarze dumni są ze swoich budynków i budowli i zakazane jest wieszanie na nich jakichkolwiek reklam. Obiekty po renowacji są identyczne jak te historyczne i trudno odróżnić współczesne ich uzupełnienia.